آموزش تجوید قرآن کریم – درس ۱۲ – آشنایی با موضع لثه

در درس پیشین به به موضع لسان و تقسیمات دندانها اشاره شد. در این بخش به تقسیمات موضع لثه پرداخته و تعدادی از حروفی که در این موضع ادا می شوند را اشاره خواهیم نمود.

لثه: آن قسمت از آرواره است که ریشه دندانها در آن جای دارد. جنس آن از بافت مخاطی و به رنگ قرمز است. سه جایگاه از تولید حروف، به لثه مربوط می شود. یکی مرز میان دندان و لثه است، دیگری خود لثه و جایگاه سوم، مرز بین لثه و سقف دهان. و هر یک از این قسمت ها جداگانه در ایجاد حروف نقش دارند.

سقف دهان یا حنک الاعلی: این قسمت از دهان به دو قسمت سخت کام و نرم کام تقسیم می شود:

سخت کام: یا به طور مختصر کام. به آن قسمت از سقف دهان گفته می شود که شکل گنبدی و جداری سخت و استخوانی دارد. میان زبان با این قسمت از سقف دهان، برخی از حروف را می سازد.

نرم کام: قسمت عقب سقف دهان است که گاه به عنوان عضو ثابت با عقب زبان حروفی را می سازد و گاه به عنوان عضو متحرک، به طرف حلق رفته و صداهای دیگر را تولید می نماید.

زبان کوچک: نرم کام در قسمت عقب به عضله ای باریک ختم می گردد که از سقف دهان آویزان است و به آن زبان کوچک یا لِهات گفته می شود. برای موضع وسیع لسان ده مخرج حرف قائل شده اند که از آنها مجموعاً ۱۸ حرف خارج می شود.

محل خروج حرف قاف (ق)

ریشه زبان اصلی بالا رفته و با زبان کوچک مماس می شود. در یک لحظه هوا از پشت این مانع حبس می شود و راه بینی بسته می شود و سپس ناگهان مخرج حرف از هم باز می شود و حرف قاف تولید می گردد. صدای قاف بر خلاف غین، نرم و ممتد نیست بلکه محکم و با شدت ادا می شود. به این حالت، انسدادی می گویند. اما اگر مرحله رهایی با کندی و سایش صورت گیرد، حرف قاف بوی حرف خاء را می گیرد که در تجوید مطلوب نیست.

محل خروج حرف کاف (ک)

عقب زبان کمی جلوتر از ریشه آن، با زبان کوچک مماس می شود و راه دهان را می بندد و همزمان راه بینی هم بسته می شود و ناگهان مخرج حرف از هم باز می شود و صدای کاف تولید می گردد. پس مخرج کاف از مخرج قاف به جلوی دهان نزدیک تر است و سطح وسیع تری از عقب زبان را به خود اختصاص می دهد. پس مخرج کاف از مخرج قاف به جلوی دهان نزدیک تر است و سطح وسیع تری از عقب زبان را به خود اختصاص می دهد. حرف کاف نیز با شدت و پس از انسداد کامل ادا می شود و اگر مرحله رهایی با کندی و سایش صورت گیرد، صدای کاف حالتی تیز و همراه با رخوت و سستی به خود می گیرد که این نیز در تجوید مورد قبول نیست. برای مقایسه بین کاف صحیح و غلط، چندبار کلمات کَلَم – کاهو – و یا کَر و کور را تکرار کنید. صدای کاف در کاهو و کور صحیح است. پس از فراگیری صدای صحیح حرف کاف، آن را در تمامی حالات کاف متحرکه و ساکنه در قرآن به کار ببرید. از آنجا که زبان کوچک در تولید دو حرف قاف و کاف نقش مشترک دارد فلذا به این دو حرف، حروف لهوی می گویند.

محل خروج سه حرف جیم، شین، یاء (ج – ش – ی)

میان زبان یا همان وسط اللسان با قسمت مقابل خود از سخت کام، این سه حرف را با ویژگی های متفاوت (صفات مختلف) تولید می کنند.

حرف جیم): با چسبیدن بخش جلوی وسط اللسان به مقابل خود از سخت کام و سپس رها شدن آنها و در حال ارتعاش تارهای صوتی، تولید می شود و لذا جزو حروف شدیده یا انسدادی محسوب می شود. برخی از قاریان، این حرف را با فشردن سر زبان به دندانهای جلو و لثه همراه می کنند که نتیجتاً حرف جیم به صورت تیز تولید می شود که در واقع نوعی آسیب تجویدی محسوب می شود.

حرف شین): با نزدیک شدن میان زبان در حالی که شیاردار شده است، به قسمت مقابل خود از سخت کام بدون ارتعاش تارهای صوتی تولید می شود. اگر به جای میان زبان، به غلط سر زبان را همراه با فشار بیشتر هوا به طرف لثه نزدیک کنیم، مخرج حرف شین را به سوی مخرج سین سوق داده ایم و لذا صدای شین تیز شده و بوی سین می گیرد که نوعی آسیب تجویدی محسوب می شود.

حرف یاء): با نزدیک شدن میان زبان به قسمت مقابل خود از سخت کام و همراه با ارتعاش تارهای صوتی، تولید می شود اما فشار و سایش هوا در حرف یاء کمتر از شین است. قبلاً در مقایسه بین حرف یاء با یاءمدی گفتیم که مخرج یاءمدی همان مخرج یاء معمولی است با این تفاوت که در یاءمدی سایش هوا در مخرج وجود ندارد و صدای آن روان تر است. افراط در سایش هوا موجب شباهت یاء به حرف ژ و حتی شبه انسداد مثل حرف گ می شود. به سه حرف ج – ش – ی، حروف شَجری می گویند. شَجر به معنی گشادگی و شکاف در دهان می باشد. شاید مقصود همان حالت گنبدی شکل و فرورفتگی سقف دهان باشد مانند شکافی که در تنه درخت ایجاد می شود.

* علاقمندان جهت آشنایی بیشتر جهت تقویت و ارتقاء در ادای حروف یاد شده به تلاوت های تحقیق درسی استاد عبدالباسط و محمود خلیل الحصری نیز مراجعه فرموده و به نحوه ادای این حروف در صدای این دو استاد توجه فرمایند.

در قسمت بعد به سایر مخارج حروف اشاره خواهد شد.

موفق باشید

محمد کاکاوند