مشکلات آموزشی جلسات قرآن – بخش ۳ – موضوع: راه های ایجاد اعتماد در تدریس

بررسی مشکلات آموزشی جلسات قرآنی – بخش ۳

(راهکارهایی برای ارتقاء جلسات قرآنی کشور)

موضوع: راه های ایجاد اعتماد در تدریس

نوشته: محمدکاکاوند

همه ما می دانیم که راه رسیدن به اهداف و موفقیت ها، پیروی و تبعیت از اهل فن، اهل دانش و تجربیات دیگران است. و بدیهی است که هر عقل سلیمی حکم به پیروی از تجربه و دانش می کند. چه زیبا مولا علی (ع) فرمود: عاقل و خردمند کسی است که از تجربه دیگران استفاده کند و در سخن ارزشمند دیگری حضرت فرمودند: اندیشه و رأی مرد، به میزان تجربه اوست.

یکی از موضوعات بسیار مهمی که در امر آموزش و یادگیری نقش اساسی داشته و تعیین کننده مسیر و کیفیت رشد افراد را در پی دارد، انتخاب استادی حاذق و توانا و اعتماد به وی در امر آموزش و تداوم آن است. این موضوع به قدری دارای اهمیت است که موضوع این نوشتار را به آن اختصاص داده ایم. طبیعی است که تبعیت افراد از یکدیگر به چند شکل متجلی می گردد:

تبعیت عالم از عالم

تبعیت عالم از جاهل

تبعیت جاهل از عالم

تبعیت جاهل از جاهل

و موضوع و هدف ما از این نوشتار، چگونگی تبعیت جاهل از عالم است. ما در این نوشتار جاهل را به معنی بی اطلاع (متعلم) و عالم را به معنی فرد مطلع (معلم) معرفی می کنیم و میشناسیم و هدف ما تحقیر و تضییع جایگاه و منزلت قرآنیان عزیز نیست.

مع الاسف و متأسفانه خصوصاً در وضع کنونی آموزشی جامعه قرآنی کشور، با نگرش و تفکری بسیار خام نسل جدید که نسلی سرگردان، خودگردان، لجوج، متعصب و متأسفانه خودشیفته روبرو هستیم. نسلی که ضمن خودشیفتگی و خودبرتربینی کاذب و توخالی که بنده آن را سرانجام شیوه های بسیار غلط آموزشی و متخلق نبودن بعضی از مدرسین به موازین اخلاق تعلیم و تعلم می دانم روبرو هستیم. نسل کنونی قرآنی کشور علاوه بر اینکه علایق و سلایق خود را به معلمین خویش تحمیل می کنند، منجر به اختلال در نظام آموزشی جلسات قرآنی نیز شده اند. وجود چنین رفتارهایی در نسل کنونی، یکی از بزرگترین مشکلات و معضلات آموزشی جامعه قرآنی کشور است که منجر به عدم انجام و اجرای برنامه های صحیح، علمی، کاربردی، عمیق، ماندگار و … توسط معلمین و مدرسین قرآنی شده است. از طرفی نیز با قشری از معلمینی روبرو هستیم که ارتقاء سطح علمی و عملی برای ایشان دارای اهمیت و منزلت خاصی نیست و برای آن حساب ویژه ای باز نکرده اند و هدف ایشان صرفاً کلاس داری و رفع اشکال شاگردانشان است. و لذا باید معلمین و مدرسین عزیز به این مقوله بسیار مهم توجه نمایند که آن چیزی که کیفیت کار آموزشی آنان و در نهایت خروجی کار ایشان را نمایان می کند، تسلط بر مسائل علمی و عملی است. عدم توجه به مسائل آموزشی و عدم تسلط به علم و عمل، در نهایت منجر به پرداختن به حاشیه ها، پرگویی و حرافی، تعریف از خود و نقد دیگران و ….. خواهد انجامید. و لذا همانطور که در نوشتارهای قبلی نیز عرض شد، پرداختن به مسائل حاشیه ای و غیرمرتبط با موضوع درس، منجر به قطع رابطه علمی میان معلم و متعلم شده و فضای آموزشی جلسه یا کلاس را از میان خواهد برد.

قطعاً و بدون شک، اختلاف در نگرش ها و نگاه ها، پراکنده گویی و ارائه مطالب متنوع و غیرزنجیره وار توسط مدرسین، عدم داشتن استدلال صحیح و منطقی و علمی در ارائه بسیاری از مطالب آموزشی و اتکاء صرف به شنیده ها، عدم اتخاذ روش های صحیح تدریس در جلسات و … همگی منجر به ایجاد چنین وضعیت بغرنجی در فضای آموزشی جامعه قرآنی کشور و به خصوص رده سنی نوجوانان و جوانان شده است. سردرگمی بسیاری از نوجوانان و جوانان در امر تلاوت قرآن، حفظ قرآن و … همگی پیامدهای عدم توجه به مسائل فوق الذکر می باشد. البته اختلاف نسلها امری کاملاً بدیهی است و دسترسی به امکانات جدید، فضای ایجاد شده در جامعه قرآنی کشور و … همگی در تربیت افرادی که متصف به اوصاف فوق هستند نقش اساسی دارد. ما در این نوشتار به دنبال ریشه یابی و رفع مشکلات اخلاقی در جامعه قرآنی نیستیم چون این موضوع خود نیاز به توضیحات بسیار متنوع و مهم داشته و لازم است معلمین، مدرسین و اساتید گرامی در جلسات قرآنی خویش ضمن تشریح سبک زندگی قرآنی – دینی و ارائه الگوهای قرآنی، خود نیز متصف به اوصاف نیکو و پسندیده باشند تا نمونه عملی برای شاگردان خود قرار گیرند.

انتخاب و اعتماد به معلم از شروط اساسی و از آداب بدیهی علم آموزی است که مورد سفارش پیامبران الهی، حضرات معصومین (ع) و … قرار گرفته است. محدث بزرگ شیعه جناب شیخ صدوق (ره) در کتاب شریف الخصال به نقل از حضرت امام سجاد (ع) آورده اند که حضرت فرمود: از حقوق معلم بر شاگرد آن است که شاگرد به استاد خود همواره اعتماد داشته باشد، مجلس درس او را محترم شمارد و همواره پیرو او باشد. و یا در روایتی شریف به نقل از رسول اکرم (ص) آمده است که حضرت فرموند: تداوم ارتباط میان معلم و شاگرد مانند حلقات زنجیر است و حق معلم بر شاگرد آن است که شاگرد، معلم خود را رها نکند و پیرو آن باشد همانطور که حلقات زنجیر به یکدیگر متصل هستند.

از طرفی اعتماد به استاد امری دوسویه است یعنی علاوه بر وجود الزامات اخلاقی، علمی و عملی و رعایت این الزامات توسط شاگرد، معلم نیز باید روش هایی را اتخاذ نماید تا مورد وثوق و اعتماد شاگردان خود قرار گیرد. همه ما می دانیم که تمامی پیامبران الهی علیهم السلام به عنوان معلمین برگزیده خداوند برای هدایت و راهنمایی مردم و بشر مبعوث شدند و مع الاسف آنکه هر پیامبری در قوم خود نیز مورد تمسخر،، تحقیر، تکذیب و … قرار گرفت. دلایل و چرایی این سرنوشت ریشه در فهم و نگرش مردم دارد و اشکالی به ارسال کننده پیام و حتی خود پیام نیز نیست و گیرنده پیام است که باید اصلاح شود. بسیار پسندیده است که سبک و مرام برخورد با مخاطب را در مکالمات میان پیامبران و مردم جستجو کرد. همه پیامبران ضمن حفظ شأن و منزلت جایگاه خویش از ادبیاتی کریمانه، مؤدبانه و به دور از تعصب و از روی محبت و دوستی با مردم برخورد کرده اند. لذا پیامبران الهی به عنوان بزرگترین معلمین و بزرگترین مبلغین دین، نمونه ای عالی و صحیح برای همه معلمین و بخصوص معلمین با گرایشات دینی و قرآنی هستند و لازم است معلمین و مدرسین قرآنی، راه و مسیر تبلیغی خود را به تأسی از پیامبران الهی تنطیم و اجرا نمایند.

پیش از اینکه به وظایف یک معلم در جهت ایجاد اعتماد در شاگرد اشاره کنیم، یکی از آیات سوره مبارکه عبس را به عنوان یک معیار و شاخص در علم آموزی اشاره می کنیم:

خداوند متعال در قرآن کریم و در سوره مبارکه عبس می فرمایند: فلینظر الانسان الی طعامه. پس انسان باید به طعام خود نظاره کند. حضرات معصومین (ع) در تشریح این آیه فرمودند منظور از طعام این است که انسان باید به آن چیزی که کسب می کند و فرا می گیرد نظاره کند و بداند که چه چیزی را کسب می کند. امام باقر (ع) در تشریح کلمه طعام فرمودند که منظور از طعام همان علم و دانش است و انسان باید به علم، دانش و کسی که از وی آن علم و دانش را کسب می کند نظاره کند و هر علمی را از هر کسی فرا نگیرد. در همین راستا پیامبر اکرم (ص) در حدیثی شریف فرمودند: به خدا پناه می برم از علمی که سودی برای آن نیست. در احوالات شیخ طوسی (ره) مؤسس حوزه علمیه نجف اشرف آمده است که ایشان برای فراگیری علم الحدیث و علم الرجال در کلاس های درس بسیاری از علمای اهل تسنن حاضر شده و بسیاری از علوم و فنون این علم را از ایشان فرا گرفت. پس از مدتی به وی خرده گرفتند و گفتند که شما از بزرگان و محدثان جامع اهل تشیع هستید، شایسته نیست که بر سر درس این افراد حاضر شوید. ایشان در پاسخ گفتند مگر نه آن است که رسول اکرم (ص) فرمود اطلبوا العلم و لو بالمشرک. حال این افراد که برادران ما هستند.

و لذا قرآن کریم نیز در باب علم آموزی می فرماید سیروا فی الارض – الذین یستمعون القول فیتبعون احسنه و … همه این آیات و روایات حکایت از آن دارد که علم آموزی مرز و حد مشخصی ندارد و انسان باید همواره به دنبال کسب دانش باشد همانطور که حضرت رسول (ص) فرموند اطلبوا العلم من المهد الی اللحد. اما در مسیر علم آموزی، توصیه ها و نکات مختلفی وجود دارد که بخشی از آن وظیفه متعلم و بخشی از آن نیز وظیفه معلم است که اشاره می گردد.

در این بخش چند توصیه برای معلمین و مدرسین گرامی داریم تا زمینه اعتماد در شاگردان خود را فراهم کنند. رعایت موارد ذیل می تواند رفتارهای آموزشی معلمین را در جهت ایجاد حس اعتماد در شاگردان تقویت نماید:

۱ – کارهای جدید و نو انجام دهید و از ایده های جدید استفاده کنید.

یکی از کارهای بسیار مهمی که موجب تنوع، کشف استعداد و منجر به ارائه مطالب آموزشی متناسب با آن ایده ها می شود، اجرای کارهای نو، ایده های جدید و انجام کارهای آموزشی است که تاکنون به اجرا در نیامده و یا بسیار کم به اجرا در آمده است. لازم است تا طراحی، اجرا و انجام ایده های جدید آموزشی توسط معلم و با همفکری متعلمین صورت گیرد و متناسب نیاز مخاطبین ساخته و پرداخته گردد. برای مثال، تدریس موضوعی خاص و انجام مسابقه میان شاگردان به شکل بسیار کوتاه و به نحوی که بُعد آموزشی در آن باشد و نه رقابت صرف. و صدها و هزاران ایده و طرح قرآنی که قابلیت اجرا در هر جلسه قرآنی را دارد می تواند الگویی رفتاری – آموزشی به متعلمین ارائه کند.

۲ – شخصیت معلمی خود را همواره حفظ کنید

همواره لازم است معلمین و مدرسین قرآنی، جایگاه تربیتی و معلمی خود را در نظر گرفته و برای جایگاه خود شأن و منزلت قائل شوند. انجام کارهای نامتعارف، شوخی های نامتعارف، کیفیت سخن گفتن، کیفیت پوشش و آرایش و … همگی در حفظ شأن و منزلت یک معلم قرآن لازم و ضروری است.

۳ – همواره با استدلال و منطق صحبت کنید و مبهم گویی نکنید – یا ایها الذین ءامنوا قولوا قولاً سدیداً – و لا تقف لیس لک به علم.

از نکات بسیار مهمی که در تدریس هر درسی باید به آن توجه کرد، استفاده از استدلال و منطق است. معلمی که صرفاً به شنیده ها اکتفا و اتکاء کند بدون شک مورد نقادی دیگران و بخصوص شاگردان خود قرار خواهد گرفت. بروز چنین رفتارهایی نیز بخصوص در ارائه مطالب تخصصی بیشتر مشاهده می شود. فلدا قرآن کریم به عنوان کتاب شاخص و معیار همه ما در سبک زندگی می فرماید یا ایها الذین ءامنوا قولوا قولاً سدیداً. سخن با استدلال، زمینه اعتماد به معلم را بیشتر می گرداند.

۴ – جایگاه های مختلف اجتماعی کسب کنید.

یکی از پربحث ترین مسائل و معضلاتی که می تواند یک معلم قرآن را به خود مشغول کند، کسب جایگاه های اجتماعی است. کسب بسیاری از این جایگاه در زندگی کنونی همه ما، لازم و ضروری است و لازمه داشتن یک زندگی راحت و کم دغدغه، کسب بعضی از جایگاه های اجتماعی می باشد. از طرفی بسیاری از جایگاه های اجتماعی که توسط افراد کسب می شود، ارتباطی با حوزه تخصصی ایشان ندارد و صرفاً یک جایگاه اجتماعی محسوب می شود. آن چیزی که منجر به ایجاد حس اعتماد در شاگردان می شود، کسب جایگاه های اجتماعی مرتبط با حوزه تخصصی ای است که در آن تدریس انجام می شود. شرکت افراد در مسابقات مختلف قرآنی، کسب رتبه های متعدد، اطلاق لفظ استاد به افراد، احترام و بزرگداشت ایشان در مجالس و … همگی جایگاه های اجتماعی مرتبط با حوزه تخصصی محسوب می شوند. اما آن چیزی که باید به آن توجه کرد آن است آیا کسب جایگاه و منزلت اجتماعی به معنی آن است که معلم خوبی هستیم؟!

طبیعتاً و قطعاً چنین چیزی اشتباه و ناصحیح است. توجه بیش از حد به جایگاه های اجتماعی بعضی افراد در حوزه فعالیت های قرآنی، منجر به ایجاد جایگاه های کاذب آموزشی برای این افراد شده است. هیچکس مخالف کسب جایگاه اجتماعی نیست زیرا اصولاٌ کسب جایگاه اجتماعی به معنی پیشرفت و ترقی در زندگی است و موجب رشد و ترقی انسان می گردد اما باید توجه نمود کسی که دارای جایگاه اجتماعی قرآنی است و مسلط به علم و عمل و مسلط به استدلال و منطق و رعایت شئونات یک معلم قرآنی و …. می باشد می تواند به عنوان یک الگوی مناسب مورد استفاده و اعتماد قرار گیرد.

۵ – برای همراهی کردن، راه های جذب مخاطب را یاد بگیرید و محبت کنید.

برای اینکه یک معلم بتواند مخاطبین خود را با خویش همراه کند و آنها را جذب نماید لازم است راه های جذب مخاطب را فرا گرفته و اجرا نماید. در این بخش به چند مورد اشاره می شود و توصیه می شود مدرسین گرامی به کتب روش های ایجاد انگیزه و انگیزش مراجعه نمایند.

الف): با متعلمین خود ارتباط داشته باشید

ب): با متعلمین خود به گرمی و صمیمت برخورد کنید

ج): اسامی متعلمین خود را به یاد داشته باشید و گاهاً با اسم کوچک آنها را صدا کنید

د): به احساسات، نظرات و نگرش های متعلمین احترام بگذارید و گاهاً آنها را اجرا کنید

ذ): بر باورهای نااستوار خود پافشاری نکنید

ر): به همه افراد در جلسه توجه داشته باشید

ز): اهداف بزرگ تعیین نکنید

و ….

۶ – فضل فروشی نکنید – و لا تمش فی الارض مرحاً – ان الله لایحب کا مختال فخور

یکی از مسائل ناشایستی که گریبانگیر بعضی از معلمین و مدرسین است، تعریف از خود و فضل فروشی در نزد دیگران است. کاری بسیار ناپسند و به دور از اخلاق که چیزی جز منیت و تکبر و ریا در آن نیست. البته بسیار شایسته است تا معلم در حیطه موضوعی که تدریس می کند خود را به عنوان الگو معرفی نمایند و زحمات خود را با اجرای عملی آن موضوع درسی به اجرا گذارد تا اعتماد متعلمین را کسب کند. فضل فروشی منجر به ارائه الگوهای ناشایست رفتاری در افراد و به ویژه نوجوانان و جوانان می گردد.

۷ – عصبانیت خود را کنترل کنید و بر خود مسلط باشید – والکاظمین الغیظ و العافین عن الناس

بسیار اتفاق افتاده و می افتد که افراد و متعلمین حاضر در جلسه و یا کلاس، نظرات گاهاً مخالف و نقدگونه مطرح می کنند و گاهاً رفتارهای نامتعارفی نیز صورت می دهند. فلذا یک معلم قرآنی به عنوان فردی قرآنی لازم است به جهت حفظ و حرمت جایگاه معلمی و ارائه الگوی های رفتاری و قرآنی، احساسات خویش را مهار کرده و از سر بزرگواری و کرامت برخورد نماید. نحوه برخورد حضرت امام حسن مجتبی (ع) با آن فردی که به صورت حضرت آب دهان انداخت و حضرت با مهار احساسات خویش وی را در نهایت میهمان منزل خود کرد و از روی کرامت و بزرگواری با وی برخورد کرد نمونه ای عالی برای این موضوع است.

۸ – به گفته های خود عمل کنید – اوفوا بالعقود

از مسائل بسیار مهمی که منجر به ایجاد حس اعتماد در متعلمین می شود، اجرای عملی موضوعات و مطالبی است که خود معلم آنها را تدریس نموده است. طبیعتاً زمانی که متعلم به توانایی معلم خویش در اجرای موضوعات درسی پی می برد، تشویق به تبعیت از وی خواهد شد. اما در اینجا نکته مهمی که لازم است به آن اشاره شود آن است که بعضی از مدرسین به دلایل مختلفی به آن حد از توانمندی و توانایی در اجرای موضوعات درسی نتوانسته نائل گردند. آیا از چنین افرادی نباید علم آموخت؟ قطعاً پاسخ چنین سؤالی نیز منفی است زیرا راه های بسیار مختلفی برای ارائه موضوعات آموزشی وجود دارد و معلم یکی از این مصادیق است.

و اما در پایان به چند نکته مهم که از جمله وظایف متعلمین در قبال نحوه علم آموزی است اشاره می گردد:

۱ – معلمین تنها راهنما و هدایت کننده هستند و مکلف به تغییر در افراد نیستند. عدم نتیجه گیری متعلمین، همیشه نتیجه بد درس دادن معلم نیست و بخش زیادی از عدم موفقیت، نتیجه عدم تمرین و گوش سپردن به معلم است.

۲ – همواره سخن حق در کلاس ها و جلسات پرجمعیت گفته نمی شود. اشتباه رایجی که بسیاری از نوآموزان می کنند و جلسات شلوغ و پرجمعیت را متصف به خوب بودن آن جلسه به لحاظ آموزشی می دانند. قرآن کریم نیز وجود جمعیت زیاد را دلیل بر حق بودن نمی داند. بل اکثرهم لا یعقلون و ….

۳ – نگرش ها، سلایق و علایق خود را به معلم تحمیل نکنید و تنها آن چیزی که معلم می گویند را انجام دهید. در صورت نیاز با معلم خود مشورت کنید ولی نظر خود را تحمیل نکنید.

۴ – منظم و مرتب و سروقت در جلسه حاضر شوید و برای کسب ثواب در جلسه حاضر نشوید.

۵ – در اجرای تکالیف معلم کوشا باشید و در کسب دانش خوداجتهادی نکنید و از راهنمایی معلم خود کمک بگیرید.

۶ – همواره متعلم فعال در جلسه باشید و در مباحث آموزشی شرکت کنید و گوش فعال داشته باشید.

۷ – همواره فقط یک استاد محور برای خود تعیین کنید و نظرات سایر معلمین را با استاد محور خود در میان بگذارید.

۸ – برای جایگاه و رتبه های اجتماعی معلم خود ارزش و جایگاه رفیع قائل نشوید. حضرت طالوت نبی (ع) نیز از فقراء بود و از قشر مستضعف. دارای جایگاه و منزلت اجتماعی هم نبود اما پیامبر خدا بود و دانش خدایی و رفتار خدایی داشت. آن چیزی که مردم را از تبیعیت از ایشان بازداشت، توجه به جایگاه اجتماعی و ثروت و … بود. آن چیزی که دارای اهمیت است، سطح دانش و کیفیت اجرای معلومات توسط معلم است. دقت کنید.

و …..

موفق باشید محمد کاکاوند

پانوشت:
قرآن کریم
نهج الفصاحه
غررالحکم
الخصال شیخ صدوق

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *