بررسی ابعاد فنی سبک تلاوت استاد محمود خلیل الحصری
جایگاه شیخ در عالم تلاوت
محمود خلیل الحصری سومین قاری مشهور در تاریخ معاصر عرب پس از شیخ محمد رفعت و شیخ عبدالباسط به شمار می رود. وی بزرگ قاریان زمان خود به شمار می رفت و در این منصب نیز از شخصیتی بی مانند برخوردار بود. او دانشمندی بزرگ و معلمی ارزشمند بود که با مرگش شکاف بزرگی در دنیای تلاوت ایجاد شد زیرا بیشتر قاریانی که اکنون در قید حیات هستند نتوانستند در محضر وی به تحصیل علم بپردازند و از این موهبت علمی عظیم استفاده کنند. علت این شهرت، انتشار و گسترش آوازه او در جهان به دلایلی بود که اشاره شد و نه به علت جایگاه قرآنی وی در عرصه فن تلاوت زیرا چنان که مصمم بر رتبه بندی قاریان از حیث عامل اخیر باشیم، ترتیب یادشده به استثناء شیخ محمد رفعت کاملاً متفاوت خواهد بود. نام او بیش از هر چیز با پیشگامی در ضبط دوره ترتیل در رادیو گره خورده است. اگر تاریخ ضبط دوره های ترتیل قرآن کریم به رشته تحریر درآید، نام شیخ محمود خلیل الحصری به عنوان یک قاری بدون رقیب در صدر فهرست مرتلان کتاب خدا قرار خواهد گرفت چرا که وی نخستین کسی است که در رادیو مصر به ضبط دوره ترتیل پرداخت. بر همین اساس شنوندگان رسانه تا طلیعه دهه ۱۹۶۰ میلادی رادیو قرآن مصر را رادیو حصری می نامیدند. همچنین صدای او نخستین صدای مرتل قرآن است که پیش از چهار قاری دیگر یعنی شیخ مصطفی اسماعیل، شیخ محمد صدیق منشاوی، شیخ محمود علی البنا و شیخ عبدالباسط از رادیو پخش گردید. در کنار این اوصاف، وی تلاش وافری در زمینه رعایت احکام تلاوت و سعی فراوان در نشر و ترویج قرآن در شرق و غرب عالم صرف نمود.
بهره مندی از علوم قرآنی
او همانند دیگر بزرگان فن تلاوت به حفظ قرآن کریم پرداخت. سپس یادگیری دانش قرائات را آغاز نمود و پس از آن جهت حصول اتقان در این زمینه رهسپار معهدالاحمدی در طنطا شد. بدین ترتیب حیات قرآنی جدیدی را آغاز نمود و در این مسیر، زندگی خود را وقف یادگیری و تعلیم قرآن کریم و علوم وابسته به آن و نیز خدمات عدیده در این زمینه نمود. خدمت بی شمار وی در زمینه ضبط و تولید آثار مجود و مرتَّل تا بدانجاست که کمال النجمی معتقد است این قاری بزرگ، اغلب اوقات خویش را به ضبط دوره های ترتیل یا تجوید قرآن کریم اختصاص داد. او در این زمینه آثار خود را بر روی صفحات گرامافون یا نوارهای ویژه رادیویی ضبط کرد. تنوع آثار مرتل او در میان دیگر مشاهیر فن تلاوت را نمی توان دید. برای مثال علاوه بر ضبط دوره های مختلف ترتیل در خارج از مصر، دوره های متعددی از قرائات قرآنی گوناگون و همچنین آثاری نظیر مصحف المعلم یا دوره های آموزشی دیگر را در مصر ضبط نمود.
خدمات علمی و قرآنی
آثار مکتوب و کتب مختلفی در زمینه علوم و فنون قرائت قرآن کریم به وی منسوب است. این کتابها، مراجع علمی بسیار مهمی برای پژوهشگران فن تلاوت به شمار می روند. شیخ، تألیفات متعددی در علوم قرائات، وقف و ابتدا و احکام تلاوت را به دوستداران علوم قرآنی عرضه نمود. بر این اساس می توان او را جزو آن دسته از دانشمندان قرآنی دانست که خدمات عملی و نظری را به شکل توأم و هماهنگ به مسلمانان ارائه کرده اند. به دنبال برخی تلاشها از سوی دشمنان اسلام برای تحریف قرآن کریم، وی تصمیم گرفت که تلاوت قرآن را به طور کامل بر روی نوار یا صفحات گرامافون ضبط کند. بنابراین پس از اینکه شماری از مشایخ و قاریان از اینکار به خاطر اختلافات که بر سر درآمد آن داشتند خودداری کردند، تلاوت ترتیل کل قرآن کریم به روایت حفص از عاصم را بر روی صفحات گرامافون به پایان رسانید. این دوره ترتیل به وزارت اوقاف عرضه شده و مورد موافقت آن وزارتخانه قرار گرفت. لازم به ذکر است که معروف ترین دوره های ترتیل مربوط به اساتید شیخ مصطفی اسماعیل، شیخ محمود خلیل الحصری، شیخ محمد صدیق منشاوی، شیخ محمود علی البنا و شیخ عبدالباسط محمد عبدالصمد می باشد. این قاریان در زمینه تلاوتهای ترتیلی به خمسه کبار معروف شدند.
شیخ حصری همچنین یک دوره ترتیل به روایت ورش از نافع، یک دوره تلاوت کل قرآن به صورت مجود، یک دوره ترتیل به روایت قالون و دوری، مصحف معلم و دوره های ترتیل به روایتهای دیگر را نیز ضبط و منتشر کرد. علاوه بر این وی توسط استاد خود شیخ علی الضَّباع تشویق به تألیف و نگارش کتابهای علوم قرآنی شد. از این رو کتابهایی در برخی از علوم قرآن به ویژه در زمینه قرائتهای ده گانه تألیف و ابتدا با هزینه مالی خود، آنها را چاپ و به صورت رایگان منتشر نمود. سپس این کتابها توسط مجلس اعلای شؤون اسلامی مصر تجدید چاپ و با قیمت مشخص منتشر گردید.
مناصب و مسئولیتهای قرآنی
شیخ حصری به اعتبار جایگاه علمی و خدمات قرآنی اش مناصب متعددی را در طول حیات آکنده از معنویت و برعهده گرفت. وی در نهادهای مختلف و همچنین مؤسسات علمی و قرآنی مصر عهده دار مسئولیتهای اداری عالی بود. اداره مشیخه المقارئ المصریه، اداره مشیخه الازهر، وزارت اوقاف مصر و برخی دیگر از ارگانهای دینی، نهادهایی به شمار می روند که وی در آنها به ارائه خدمات قرآنی پرداخت. علاوه بر این به نمایندگی از سوی کشور مصر در بسیاری از کنفرانس های بین المللی، دینی و قرآنی شرکت نمود.
ویژگی های فنی در صدا
یکی از مهمترین خصیصه های صدا نزد شیخ حصری رزانه الصوت یا سنگینی و ثبات صدای این قاری مشهور است. به راستی وی صاحب صدایی باوقار است که نمونه آن را در میان سایر مشاهیر فن تلاوت، کمتر می توان یافت. این صدا علاوه بر ویژگی یاد شده، نسبتاً قوی نیز هست.
بنابراین از آنجا که قوه سامعه شنوندگان را تا حدودی تحت تأثیر شدت خود قرار می دهد می توان آن را منطبق بر خصوصیات صوت جهیر اول یا باریتون دانست.
صدای او از ارتفاع چندانی نظیر آنچه که در آثار برخی دیگر از قاریان دیده می شود برخوردار نیست. شاید این ویژگی ناشی از نوع سبک ادایی وی باشد که اغلب حالتی ترتیل گونه و یا حتی در شکل مجود نیز فضایی شبه ترتیلی دارد. با این حال خصوصیت یاد شده نخست در صدای وی که ویژگی منحصر به فردی نیز هست کاستی ناشی از فقدان ارتفاع صوتی کافی را به شکل کامل می پوشاند. برخی از صاحب نظران صدای وی را صوت مستند نامیده اند زیرا همراهی تنگاتنگی با علوم قرآنی دارد. اگر چه این همراهی را می توان منسوب به اداء وی دانست لکن به علت آنکه تجرکات صوتی متنوع و امکاناتی از قبیل طبقات گوناگون صدا، به نفع التزام به قواعد، اصول تلاوت و احکام آن نادیده گرفته شده اند می توان اصطلاح و مفهوم ذکر شده را به ویژگی های صدای شیخ نسبت داد. در مجموع می توان صدای او را صوت فاخری دانست که در در جات متوسطه صدا به هنرپردازی برای شنوندگان می پردازد.
ویژگی های فنی در اداء
به اعتقاد صاحب نظران، وی در عرصه فن تلاوت از روشی به نام قرائت متقن برخوردار است. این عنوان بر رعایت احکام و اصول تلاوت و تسلط و پایبندی نسبت به آنها دلالت دارد. گفتنی است دسته ای از تحلیل گران و صاحبان اندیشه صرفاً اینگونه از قرائت و یا حتی تلاوتهای کم آهنگ تر را که اهتمام فراوانی به رعایت اصول تجوید داشته باشند به عنوان قرائت شرعی و صحیح می شناسند. این روش ادایی به شکل بارزی مورد توجه طرفداران روش ترتیل در جهان اسلام قرار گرفته است. تعبیر دیگر که برای شرح ویژگی های بارز ادایی در قرائت این قاری زبردست مورد استفاده قرار گرفته است، اداء آکادمیک است. از آنجا که تلاوت شیخ حصری دایره المعارف آموزشی بسیار مهمی برای تعلیم اصول تجوید، اجماع قرائات، روش های وقف و وصل و نیز شیوه های صحیح اداء حروف تلقی می گردد، عنوان یاد شده که حاکی از برخورداری این سبک از صلاحیتهای آموزشی است برای آن در نظر گرفته شده است. دسته دیگری از نویسندگان، اسلوب وی را مدرسه شجیّه می نامند. گرچه این ویژگی را در سطور پیش رو بیشتر تشریح خواهیم کرد لکن از باب تحلیل ادایی، ذکر این نکته را لازم می دانیم که حزن نهفته در بطن الحان این روش، موجب برگزیدن این اصطلاح توسط برخی صاحب نظران فن تلاوت گردیده است.
گفتنی است علیرغم سادگی مشهود در اسلوب لحنی و سیر نغمه ای تلاوت شیخ حصری، ابداعات زیبایی را نیز می توان در جای جای آثار این قاری مشهور نظاره کرد. بنابراین باید گفت التزام کافی به اصول و قواعد تجوید، هرگز مانعی برای فعالیت لحنی قاری در قرائت آیات شریفه وحی نخواهد بود. بلکه با تکیه بر زیبایی های نهفته در احکام تجوید می توان آثار و جمالات الحان را دو چندان نمود. او روشی ساده ای در تلاوت قرآن داشت و معتقد بود که قاری نیاز به شناخت موسیقی ندارد اما باید مقامات را بشناسد تا در تلاوت خود دچار نشاز نشود.
ویژگی های معنوی در تلاوت
نخستین ویژگی بارز معنوی در سبک وی، خشوع جاری در تمام مراحل قرائت اوست که قلب و جان شنوندگان را مجذوب خود می نماید. بنابراین می توان تلاوت او را در زمره قرائت های خاشعه دسته بندی کرد. این ویژگی جلال و نورانیت قرآن کریم را چنان منعکس کرده است که جمع کثیری از غیر مسلمانان در سایه آثار معنوی آن به دین اسلام تشرف یافته اند. کمال النجمی در تشریح این خصیصه می گوید وی در هر حالی یک قاری مسلط و ملتزم به قواعد صحیح در قرائت قرآن است که در تلاوت خویش از خشوع و اطمینان دائم نیز بهره می برد و تقوای پروردگار را در خواندن کتاب وحی رعایت می نماید و در اثر همین ویژگی است که شهرت او در اقصی نقاط جهان اسلام طنین انداز شده است. محمود شلتوت شیخ اسبق الازهر نیز در این زمینه می گوید: قرائت او دلها را مملو از آرامش، امن و اطمینان می کند و راههای هدایت و رشد را در برابر دیدگان مستمعان خویش می گشاید. این دیدگاهها و توصیفات، شیوه های صحیح قرائت را به روشنی برای تمامی دوست داران قرآن و همچنین قاریان تبیین می کنند و زمینه های مناسبی را جهت مرزبندی و تشخیص روش های شایسته تلاوت از رویکردهای ناشایست در قرائت کتاب خدا فراهم می سازند.