قاریان و معلمان قرآن در صدر اسلام

به راستی هجرت نبی اکرم^(ص) و مسلمانان از مکه به مدینه، آغازگر تحولات عظیمی بود که موجب مجد، عظمت و پیشرفت اسلام و ایجاد پایگاهی مستحکم برای مسلمانان شد. تلاوت و تعلیم قرآن نیز در این برهه با آزادی و استقلال بهتری صورت می گرفت. پس از هجرت مسلمانان به مدینه عده ای از مسلمین، آیات و سور قرآن کریم را به عده ای دیگر می آموختند و به اصطلاح به اقراء یکدیگر می پرداختند. این کار نیز به فرمان و راهنمایی نبی اکرم^(ص) صورت می گرفت. به علاوه آن حضرت خود نیز به انجام این وظیفه یعنی تعلیم قرآن کریم به دیگران قیام می کردند. بخاری با اسناد خود از ابن اسحاق از بُرّاء آورده است که می گفت نخستین کسانی که از اصحاب پیامبر در مدینه بر ما وارد شدد مصعب بن عمیر و عبدالله ابن ام مکتوم بودند که قرآن کریم را به ما تعلیم می دادند. آنگاه عمار و بلال آمدند و وقتی رسول اکرم^(ص) مکه را فتح کرد معاذ بن جبل را برای تعلیم قرآن در آنجا منصوب کرد و او را به ادای این وظیفه مأمور ساخت. هر کسی که از مکه به مدینه مهاجرت می کرد، نبی اکرم^(ص) او را برای یادگرفتن کلام وحی به یکی از حافظان قرآن می سپرد. در جریان ورود مصعب بن عمیر به مدینه آورده اند که وی در دارالقراء فرود آمد. اشاره به مکانی مانند دارالقراء در مدینه بیانگر آن است که در جامعه اسلامی آن روز، قراء دارای امتیازی ویژه بودند و از سایر مردم متفاوت به نظر می رسیدند و نیز این امر نشان می دهد که مسلمین آن دوره مرکزی شبیه به مدرسه یا مؤسسه را برای تعلیم قرائت در مدینه ایجاد کرده بودند. اگرچه تصور می رود این نام گذاری پس از اشتهار موضوع اقراء و معلمان قرائت در مدینه پدید آمده باشد. نه اینکه به محض ورود پیامبر چنین مؤسسه ای و با این نام تأسیس شده باشد.

پیش از آنکه دارالقرآن در مدینه پدید آید مصعب بن عمیر با عنوان مقرئ در این شهر نامبردار بود. حافظ بن الجزری می گوید او نخستین کسی است که به مقرئ نامبردار شد. همانگاه که نبی اکرم^(ص) در عقبه اولی وی را برای تعلیم قرآن کریم در میان اوس و خزرج به مدینه روانه کرد. از آن پس به مرور زمان افرادی پدیدار شدند که تلاوت و تعلیم قرآن کریم به عنوان اشتغال اصلی ایشان مطرح شد. چنانکه هفتاد نفر از جوانان انصار که به نام قراء اشتهار داشتند موقع فرارسیدن شب به مدینه می آمدند تا قرآن را به نومسلمانان تعلیم دهند و نماز را در میانشان اقامه کنند بدینسان بود که حفظ قرآن کریم رواج پیدا کرد و مسلمانان برای یادگیری قرآن به این قراء مراجعه کردند. در تاریخ اسلام بسیاری دیگر از قاریان صحابه و تابعین ذکر شده است که همگی در تعلیم و قرائت قرآن به مسلمانان سهیم بودند.