هنوز برای تقلید از «شحات» دیر نیست

نقل است زمانی که گوهرشاد بیگم، همسر شاهرخ‌شاه تیموری، دستور ساخت مسجد گوهرشاد را داد و از معماران خواست تا گنبد آن را بلند و رفیع بسازند، یکی از معماران گفت: «گنبد را بزرگ و رفیع می‌سازیم اما نه آنگونه که از گنبد علی ابن موسی‌الرضا رفیع‌تر باشد.»

۲۳ دی‌ماه ۱۳۸۶ سالروز وفات مرحوم استاد شحات محمد انور، مردی است که هیچ‌گاه گنبد صوت و لحن خود را از گنبد توجه به معنای قرآن کریم بالاتر نبرد. شاید او آخرین نمونه و نماینده از آخرین نسل قاریان حنجره‌ طلایی مصر بود که زنگ، رنگ و برق صدا و قوت نَفَسش او را برای به رخ‌ کشیدن داشته‌هایش فریفته نساخت و از کیسه پربار صوت و لحن خود جز برای القای معنا، تنبه مخاطب و تأثیر معنوی استفاده نکرد.

سالروز وفات استاد شحات، که بیشترین تأثیر و طرفدار را میان قاریان ایرانی دهه ۷۰ و ۸۰ داشته است، می‌تواند هرساله روز توجه دوباره به سبک و سیره این قاری فقید و شهیر در میان جامعه قرآنی باشد. به این مناسبت پنج ویژگی از تلاوت‌ و شخصیت استاد شحات قابل توجه و تأمل است:

یک: نبوغ، خلاقیت و پشتکار. در دورانی که تلقی می‌شد با ظهور چهره‌هایی همچون عبدالباسط، مصطفی اسماعیل، کامل یوسف البهتیمی، محمود علی‌البنا، محمد صدیق منشاوی و … دیگر جهان اسلام شاهد پیدایش ظرفیت فنی و هنری جدید نخواهد بود، مرحوم استاد شحات انور، با نبوغ ذاتی خود و با بهره‌گیری از سبک تلاوت‌های اساتیدی همچون «عبدالصمد الزناتی» و «حمدی زامل»، طرحی نو در انداخت و ساختاری بدیع در تلاوت پدید آورد.

دو: بهجت‌آفرینی معنوی و موسیقایی. بنابر آموزه‌های دینی، تلاوت قرآن باید به الحان عربی و حزن‌انگیز باشد، اما حزن با بهجت معنوی و موسیقایی در تعارض نیست. همانگونه که در روضه و مداحی، با وجود حزن فراوان، در وجود عزاداران و سوگواران، بهجت معنوی ایجاد می‌شود، تلاوت قرآن نیز می‌تواند چنین احساسی را برای مخاطب به وجود بیاورد و با الحان بانشاط و زیبای قرآنی، معنا را بیش از پیش در جان مخاطب القا کند. استاد شحات در شروع تلاوت‌های خود، مقام بیات را به گونه‌ای به استخدام می‌گیرد که با بیات‌خوانی مصطفی اسماعیل یا عبدالباسط بسیار متفاوت است؛ او غالباً تلاوت خود را از این بیات مرتفع و بانشاط، به مقام رست انتقال می‌دهد که در اجرای آن نیز، در عین صلابت، لطافت و نشاط معنوی برای اهل فن مشهود است.

ویژگی ممتاز تلاوت او که بهجت‌آفرینی معنوی و موسیقایی را به اوج می‌رساند، اجرای بی‌نظیر مقام سه‌گاه، حجاز و نهاوند است که مقام اول، میان قاریان ایرانی به شدت مهجور است. معلوم نیست چرا بسیاری از قاریان، از اجرا و اشباع مقام سه‌گاه در تلاوت خود طفره می‌روند، اما شحات این جسارت و جرئت را به قاریان جوان جهان اسلام، به خصوص ایرانی‌ها، مالزیایی‌ها و اندونزیایی‌ها اعطا کرد که گام‌های بلند صدا و هیجان معنوی خود از آیات الهی را در مقام سه‌گاه به کار گیرند و زیبایی بسیاری از نعمت‌های الهی و داستان‌های انبیاء که در قرآن، تصویر شده است با این مقام، نشان دهند.

سه: پرهیز از شلوغ‌کاری در عین اشباع مقام‌ها. استاد شحات در عین اینکه در تلاوت‌های خود، حداقل چهار یا پنج و گاهی هر هفت مقام اصلی تلاوت را اجرا می‌کرد، اما از ردیف‌های موسیقی تفکیک‌شده استفاده می‌کرد و مرز میان مقام‌های اجراشده توسط او به راحتی قابل تمییز و تشخیص بود. این اقدام، در توجه مخاطبان شحات به تغییر معنا مهم بود و همین موضوع، تقلید از او را نیز آسان می‌کرد. او عموماً مقام‌های اجراشده توسط خود را به اشباع می‌رساند و حتی از فن ترکیب مقامات نیز استفاده می‌کرد، اما صحنه تلاوت او هرگز شلوغ و گیج‌کننده نبود.

چهار: استفاده مناسب از بم و اوج صدا. استاد شحات به درستی و به موقع از بم و اوج صدای خود بهره می‌گرفت. به گونه‌ای که مخاطب پس از استماع تلاوت او، وقتی می‌خواست تلاوت او را در ذهن مرور کند، هم بم‌خوانی دلنشین او را به یاد می‌آورد و هم اوج‌خوانی او را. بم‌خوانی‌های شحات در تلاوت، از جهت خالی بودن عریضه یا نشان دادن توانایی پایین آوردن صدا نبود، بلکه در سبک تلاوت او، القای معانی و طمأنینه و وقار لازم، گاهی با بم خواندن القا می‌شد. متأسفانه امروز برخی از قاریان، بم‌خوانی در تلاوت را عملاً برای استراحت، نشان دادن توانایی پایین آوردن صدا، تجدید قوت برای اوج‌خواندن! و … به کار می‌گیرند.

استاد شحات همچنین با وجود توان صوتی بی‌نظیر خود، در اوج‌خوانی افراط نمی‌کرد و به موقع و بنابر ظرفیت معنایی آیه، از اوج‌های طوفانی خود بهره می‌بُرد. اوج‌های او تصنعی، تزئینی و پرفشار نبود و مخاطب را به دلهره نمی‌انداخت، چه اینکه امروز، اوج‌خوانی ناپخته برخی قاریان، مخاطب را به دلهره و تشویش می‌اندازد.

پنج: شخصیت باتقوا و باوقار. یکی از نکاتی که قاری قرآن باید رعایت کند، توجه بیشتر به تقوا، خویشتن‌داری و وقار است. بنابر آموزه‌های دینی، خداوند متعال از قاریان و حاملان کتاب الهی بیش از دیگران انتظار دارد که نسبت به حفظ آداب دینی و اخلاق فردی و اجتماعی کوشا باشند. یک قاری باوقار، تلاوت باوقار خواهد داشت و قدرت بیشتری برای القای معنا در مخاطب پیدا می‌کند. مرحوم استاد شحات محمد انور، به حق، یکی از قرای باتقوا و باوقار جهان اسلام بود که به گفته نزدیکانش، هیچگاه برای تلاوت آیات الهی اجرت تعیین نکرد، همواره با اقشار مختلف مردم و دوستداران تلاوتش، با تواضع و محبت رفتار می‌کرد. احترام فوق‌العاده به فرهنگ ایرانی و شیعی و اظهار محبت به اهل بیت(ع) از مصادیق شکوفایی این قاری شهیر در اخلاق اجتماعی بود.

امید است قاریان کشورمان بیش از پیش، به تلاوت‌های ماندگار استاد شحات، توجه کنند و گمان نکنند که توجه و تقلید از شحات، اصطلاحاً «از مُد افتاده» و دورانش تمام شده است! در هنر معنوی تلاوت، «مُد» معنا و جایگاهی ندارد بلکه اجرای صحیح و تأثیرگذار، حرف اول را می‌زند. هنوز هم تقلید و استماع تلاوت‌های استاد شحات، می‌تواند به تلاوت‌های مسابقه‌ای و بی‌روح که بعضاً میان قاریان جوان کشورمان رایج است، جانی دوباره ببخشد.

البته اقبال به تلاوت‌های اساتید: «انور شحات انور» و «محمود شحات انور»، دو فرزند و یادگار مرحوم استاد شحات، طی سال‌های اخیر، قابل توجه و فزاینده بوده است اما به علت فقدان برخی اصولی که برای شکل‌دهی پایه‌های یک تلاوت خوب و تأثیرگذار لازم است، اساتید پیشکسوت قرآن توصیه می‌کنند که اگر به سبک «مدرسه شحاتیه» در تلاوت علاقه‌مند هستید، این سبک را از آبشخور اصلی آن، یعنی استاد شحات محمد انور(معروف به شحات پدر) پی بگیرید.