آموزش تجوید قرآن کریم – درس ۲ – آغاز تلاوت (بسمله)
بسم الله الرحمن الرحیم
آموزش تجوید قرآن کریم { درس ۲ – آغاز تلاوت – بسمله }
======================================================
همانطور که همه ما می دانیم برای ورود به هر مبحثی، در ابتدا نیاز است که مقدمات آن مبحث، مطرح و ارائه شود. در واقع برای ورود به هر چیزی نیاز است که مدخل و درهای آن وارد شد. همانطور که قرآن می فرماید وأتوا البیوت من ابوابها. (از درها به خانه ها وارد شوید).
در آداب و سنن اسلامی که در قالب احادیث و روایات مختلف از پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) نقل گردیده، به مسئله بسمله اشارات متعددی شده است. در تلاوت قرآن نیز، به تبعیت از همین آداب و سنن اسلامی، از بسمله به عنوان محل ورود به دریای معارف الهی (قرآن) یاد می شود. یکی از وجوه و مصادیق تسبیح، ذکر و بکارگیری نام جلاله الله می باشد. ذکر نام خداوند در شروع هر کاری به نشانه تعظیم حق تعالی می باشد. در آیات مختلف قرآن کریم نیز به مسئله تسبیح حضرت حق اشارات متعددی شده است. برای مثال می توان به آیات۲۰۶ اعراف، ۱۳ رعد، ۴۴ اسراء، ۲۰ انبیاء، ۳۶ نور، ۴۰ یس، ۷۵ زمر و … اشاره کرد. همچنین ذکر نام خداوند در ابتدای هر کاری، به منزله مدد گرفتن از وی در انجام آن تلقی می شود. پس بسیار پسندیده است که در آغاز، نام خداوند متعال بر زبان جاری شود. ذکر بسمله در کلیه افعال و رفتارهای روزمره نیز مورد تأکید قرار گرفته است. برای مثال در احکام اسلامی از ذکر بسمله به هنگام غذا خوردن، ذبح حیوانات و … و حتی رفع قضای حاجت، حمام رفتن و … نیز مطالبی به میان آمده است. در حدیثی شریف، منقول از امام صادق علیه السلام در کتاب بحارالانوار ج۹۲ صفحه ۳۱۶ آمده است که حضرت فرمود: درب های گناه را با استعاذه ببندید و درب های طاعت و رحمت را با تسمبه بگشایید.
مستند قرآنی بکارگیری بسمله و اسم خداوند در شروع انجام کار، در موارد مختلفی اشاره شده است. در اینجا به سه نمونه اشاره می شود:
سوره مبارکه علق آیه ۱ – إقرأ باسم ربک الذی خلق. بخوان به نام کسی که تو را خلق کرد. (در تفسیر کلمه اسم، نظرات مفسرین مختلف است).
سوره مبارکه هود آیه ۴۱ – و قال ارکبوا فیها بسم الله مجریها و مرسها – و گفت (نوح): سوار شوید که به نام خدا حرکت کند (کشتی) و به نام خدا بایستد.
سوره مبارکه نمل آیه ۳۰ – انّه من سلیمان و انّه بسم الله الرحمن الرحیم – نامه از سلیمان است و آن این است: بسم الله الرحن الرحیم …
لازم به ذکر است که تسمیه و تسبیح خداوند متعال دارای اشکال و وجوهات مختلف و متنوعی می باشد و بکارگیری جملات مختلف در آغاز انجام کاری، بلامانع است. نکته ای که باید مورد توجه قرار داد این است که به طور کلی در تمسیه خداوند باید مفهوم آیه قل ادعوا الله او دعوا الرحمن ایاً ما تدعوا فله الاسماءالحسنی رعایت شود. می فرماید: بگو خدا را با نام الله و یا رحمن بخوانید که او صاحب بهترین نامهاست. بکارگیری و استعمال بهترین نام ها برای خداوند نکته مهمی است که باید همواره مورد توجه قرار گیرد. بسیاری از کلماتی که در قرآن کریم برای خداوند مورد استفاده قرار گرفته است صفت می باشد که ویژگی خاصی را وصف می کند. بکارگیری جملاتی همچون بسم الله الرحمن الملک القدوس الرحیم العزیز الجبار المتکبر الغنی و …. هر چند دارای اشکال معنایی نیست و بسیار زیبا و کامل نیز هست ولی به علت اطاله کلام و وصفی بودن آن کمتر مورد استفاده قرار می گیرد. به طور کلی هر چقدر جمله، موجز و مختصر،کامل و پرمعنا باشد مورد استفاده قرار می گیرد. علت بکارگیری کلمات بسم – الله – الرحمن – الرحیم، همگی متکی بر آیات قرآنی می باشد. نتیجه اینکه خداوند در آیات قرآن کریم، خود را با صفات الرحمن الرحیم یاد می کند لذا زیباست که قاری قرآن نیز به تبعیت از آیات قرآنی، جمله بسم الله الرحمن الرحیم را همواره بر زبان جاری سازد.
بسم الله – و قال ارکبوا فیها بسم الله مجریها و مرسها
الرحمن الرحیم – هو الرحمن الرحیم (حشر – ۲۲)
بسم الله الرحمن الرحیم – انه من سلیمان و انه بسم الله الرحمن الرحیم
تعریف بسمله
بَسمَلَ فعل ماضی به شمار رفته و به معنی نام خدا را به زبان آورد می باشد. کلمه بسمله از نظر قواعد صرفی، مصدر جعلی محسوب شده و مفهوم آن عبارت است از گفتن جمله:
بسم الله الرحمن الرحیم
بسمله در قرآن کریم
عبارت بسم الله الرحمن الرحیم در قرآن کریم ۱۱۴ بار بکار رفته است. این جمله در ابتدای ۱۱۳ سوره تکرار شده و یکبار نیز در آیه ۳۰ سوره نمل و در میانه این سوره استفاده شده است. تنها سوره ای که بدون بسمله نازل شده است سوره توبه می باشد که با اعلام بیزاری و برائت از مشرکین آغاز می شود لذا در ابتدای این سوره بسمله بکار نرفته است.
نکته:
بکارگیری یا عدم بکارگیری جمله بسمله در آیاتی که با مفهوم عذاب و … شروع می شود مسئله ای است که بسیاری از افراد به آن توجه داشته اند. بسیاری از افراد با استناد به عدم بکارگیری بسمله در ابتدای سوره توبه بر این باورند که چون ابتدای این سوره با مسئله برائت از مشرکین و عذاب آغاز شده است لذا در ابتدای قرائت آیات دیگر قرآن کریم نیز که با چنین مفاهیمی آغاز شده است نباید بسمله را بکار برد. زیرا بسمله مصداق رحمت و مهربانی است و آیاتی که چنین مفهومی دارند با بسمله در تضاد است. لذا این حالت را به کلیه قسمت های قرآن کریم تعمیم می دهند و از قرائت بسمله صرف نظر می کنند. بعضی نیز معتقدند که عدم آغاز سوره توبه با بسمله صرفاً یک مسئله تشریعی و آن هم موردی می باشد و قابل تعمیم به سایر آیات نیست. این گروه با استناد به احادیث و روایات فراوانی که از اهل بیت (ع) در خصوص بکارگیری بسمله نقل شده است استناد کرده و سخن خود را متکی بر آن می دانند و قرائت خود را با بسمله آغاز می نمایند. والله اعلم.
وجوب یا استحباب بسمله
مطابق نظر تمامی علمای امامیه، بسمله در آغاز تمامی سوره های قرآن کریم به جز سوره مبارکه توبه، جزء سوره محسوب شده و باید در همه حال قرائت شود. در سایر روایات چهارده گانه، اختلاف نظراتی در خصوص قرائت یا عدم قرائت این جمله در ابتدای سوره ها مشاهده می شود. لازم به ذکر است که در کلیه روایات چهارده گانه، حرمت بکارگیری بسمله در ابتدای سوره توبه مورد اتفاق می باشد. همچنین در خصوص بکارگیری جمله بسمله در ابتدای سوره از امام صادق (ع) منقول است که حضرت فرمود: کسی که در ابتدای سوره، بسمله را نخواند، آیه ای از آیات قرآن را انکار کرده است. قرائت بسمله در ابتدای کلیه سور از باب وجوب و در میان سور از باب استحباب می باشد. علاقمندان جهت کسب اطلاعات بیشتر می توانند به کتبی که در این زمینه نگارش شده است مراجعه فرمایند.
نکته: با توجه به اینکه هر سوره با بسم الله خودش نازل شده است لذا اگر کسی مثلاً با نیت سوره توحید بسم الله بگوید اما پس از آن از خواندن آن منصرف شود مجدداً لازم است که بسم الله را اعاده کرده و تکرار نماید و با نیت جدید، بسم الله و سوره جدیدرا قرائت نماید و نیت قبلی کفایت نمی کند. (به نقل از کتاب حلیه القرآن)
طرق بکارگیری بسمله در قرائت قرآن
هرگاه خواستیم در حین تلاوت آیاتی از قرآن کریم، از ادامه آن منصرف شده و به تلاوت قسمت دیگری از همان سوره یا به سوره های دیگر منتقل شویم باید به شیوه زیر عمل نماییم:
۱ – اگر قسمت دوم تلاوت، آغاز هر سوره ای باشد بدیهی است که قرائت بسمله واجب می باشد به جز سوره توبه.
۲ – اگر قسمت دوم تلاوت، آیاتی از بقیه یا آیات میانی همان سوره و یا آیات میانی از سوره های بعد از آن باشد در گفتن بسم الله مختاریم و در عین مستحب بودن، تأکیدی در بکارگیری آن نمی باشد. مثلاً اگر کسی ۵ آیه ابتدای سوره بقره را تلاوت نماید و سپس به آیه الکرسی (آیه ۲۵۵) منتقل شود و آنجا را تلاوت نماید و یا مثلاً ۵ آیه ابتدای سوره بفره را تلاوت نماید و سپس به میان سوره عنکبوت منتقل شود.
نکته: در تلاوت قاریان مصری نمونه های مختلف و متعددی وجود دارد. برای مثال در تلاوت مشهور سوره حشر، علق حمد و بقره استاد محمد صدیق منشاوی، استاد پس از تلاوت ۵ آیه ابتدایی سوره بقره به انتهای سوره منتقل شده و آیات معروف ءامن الرسول را تلاوت می کنند.
۳ – اگر قسمت دوم تلاوت، از آیات قبل همان سوره و یا آیات میانی سوره های قبل از آن باشد در این صورت گفن بسمله برای قسمت دوم در عین مستحب بودن مورد تأکید نیز می باشد.
نکته: در فن قرائت قرآن کریم، قاعده ای تحت عنوان نکوص (برگشت به عقب) مطرح است که خود دارای توضیحات و مطالب بسیار مهم و مرتبط می باشد. لذا علاقمندان جهت اطلاعات بیشتر در خصوص فن نکوص می توانند به مقاله نویسنده، مندرج در پایگاه قرآنی و آموزشی شفا با عنوان نکوص در قرائت قرآن کریم مراجعه فرمایند.
وجوه مختلف قرائت استعاذه و بسمله:
در شروع قرائت می توان به چهار صورت ذیل عمل کرد:
۱ – قطع جمیع: وقف بر استعاذه و وقف بر بسمله.
۲ – وصل جمیع: وصل استعاذه و بسمله و آیه به یکدیگر.
۳ – قطع اول و وصل ثانی: وقف بر استعاذه و سپس وصل بسمله و آیه به یکدیگر.
۴ – وصل اول و قطع ثانی: وصل استعاذه و بسمله به یکدیگر و وقف بر بسمله.
وجوه قرائت پی در پی قرائت دو سوره
هنگام قرائت پی در پی دو سوره فقط به سه وجه می توان عمل کرد:
۱ – قطع جمیع: وقف بر پایان سوره قبل و وقف بر بسمله و سپس آغاز سوره بعد.
۲ – وصل جمیع: وصل سوره قبل و بسمله و سوره بعد به یکدیگر.
۳ – قطع اول و وصل ثانی: وقف بر آخر سوره قبل و سپس وصل بسمله به سوره بعد.
۴ – وصل اول و قطع ثانی که این شیوه صحیح نیست و آن عبارت است وصل سوره قبلی به بسمله و آنگاه وقف بر بسمله. دلیل ناصحیح بودن آن نیز این است که بسمله متعلق به سوره بعد می باشد نه سوره قبل. فلذا این وجه چهارم مردود است.
وجوه قرائت سوره های انفال و توبه
می دانیم که سوره توبه پس از انفال واقع شده است لذا در قرائت پی در پی این دو سوره سه وجه جایز است:
۱ – وقف بین دو سوره
۲ – وصل بین دو سوره
۳- سکت بین دو سوره
نحوه سکت بین دو سوره بدین صورت است که حرف آخر سوره انفال (میم در کلمه علیمٌ) را ساکن نموده و صورت را خود را حدود یک ثانیه قع کزده و سپس بدون تجدید نفس وارد سوره توبه شده و سوره توبه را قرائت می کنیم.
نوشته: محمد کاکاوند
منابع:
قرآن کریم
بحارالانوار
حلیه القرآن
کتب علوم قرآنی
دست نوشته های شخصی
تحقیقات شخصی در خصوص هنر تلاوت
