آموزش تجوید – درس ۴ – ترتیل، روح و نظم قرائت

آموزش تجوید قرآن کریم – درس ۴

ترتیل قرآن کریم (بخش ۱) – ترتیل، روح و نظم قرائت

اشاره:

بررسی موشکافانه و دقیق مسئله ترتیل، نیازمند مقاله ای بسیار طولانی و پژوهشی است که ورود به آن منجر به دور شدن از اصل مطلب خواهد شد. لذا با توجه به اینکه این نوشتار راجع به تجوید قرآن کریم می باشد لذا به طور خلاصه، مباحثی که پیرامون ترتیل قرآن کریم مطرح بوده و جنبه عملی و تا حدودی نیاز علمی علاقمندان نسبت به قرائت قرآن کریم است اشاره می گردد. لذا جهت آشنایی بیشتر علاقمندان با مسئله ترتیل، در پایان این نوشتار، کتبی که در این راستا توسط محققین نگارش شده است معرفی می گردد.

 

سرآغاز مبحث

همانگونه که می دانیم، هر هنر و علمی، از مجموعه قوانین و ضوابطی تشکیل یافته است که ما از آنها به اصول و ساختار یاد می کنیم. تلاوت قرآن نیز به نوبه خود از اصول و ساختار مشخصی تشکیل یافته است که شناخت این اصول، بسیار حائز اهمیت می باشد. این مجموعه قوانین و ضوابط برگرفته از قرآن کریم و سنت رسول اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) می باشد. حق تلاوت موضوعی است که به عنوان یک اصل مهم در آیه ۱۲۱ سوره مبارکه بقره اشاره شده است. * الذین ءاتیناهم الکتاب یتلونه حق تلاوته اولئک یؤمنون به و من یکفر به فأولئک هم الخاسرون *

با یک بررسی کلی در آیات و روایات در خصوص مسئله حق تلاوت، چند موضوع در این عنوان متصور است که به آن اشاره می شود:

الف): قرائت و تلاوت قرآن کریم

ب): رعایت اصل ترتیل

ج): تفکر، تعقل و تدبر در آیات

منظور از حق چیست؟

در لغت نامه دهخدا معانى متعددى براى این واژه ذکر شده است که مهم ترین آن ها از این قرار است: راست کردن سخن، درست کردن وعده، یقین نمودن، ثابت شدن، غلبه کردن به حق، موجود ثابت و نامى از اسامى خداوند متعال. و در فرهنگ المنجد نیز براى واژه «حق» چند کاربرد و معنا ذکر مى کند که برخى از آن از این قرار است: ضد باطل، عدل، مال و ملک، حظ و نصیب، موجود ثابت، امر مقضى، حزم، سزاوار. با توجه به آنچه بیان شد، روشن مى گردد که «حق» واژه اى عربى است که به معناى «ثبوت» و «تحقق» است و وقتى مى گوییم: چیزى تحقق دارد، یعنى ثبوت دارد و گاه معادل آن در زبان فارسى «هستى پایدار» به کار برده مى شود; یعنى هر چیزى که از ثبات و پاى دارى بهره مند باشد، حق است. در بسیاری از احادیث پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) بر حق تلاوت قرآن تأکید شده است. بنا بر روایاتی از پیامبر اکرم و امام علی و امام صادق علیهم السلام، حق تلاوت مرتبه ای است که تلاوت کننده قرآن، آن را با فهم و تدبر بخواند و به دستورهای آن به گونه ای شایسته عمل کند. با بررسی آیات و روایات منقول از معصومین علیهم السلام در خصوص مسئله حق تلاوت به این نتیجه می رسیم که حق تلاوت شامل مجموعه ای از قوانین است که ما آن قوانین را تحت عنوان ترتیل معرفی می کنیم. ترتیل در تلاوت شامل بخش های زیر می باشد:

الف): صوت نیکو

ب): لحن و نغمه عربی

ج): فصاحت و لهجه عربی

د): تفکر در معانی و مفاهیم

ذ): اجرای دستورات و عمل به آن

 معنای ترتیل

واژه «ترتیل» از ماده «رَتَل» (بر وزن قمر)، به معنى «منظم بودن و مرتب بودن» است، لذا کسى که دندان هایش خوب و منظم و مرتب باشد، عرب به او «رتل الاسنان» مى گوید، روى این جهت، ترتیل به معنى پى در پى آوردن سخنان یا آیات روى نظام و حساب، گفته شده است. بنابراین، جمله وَ رَتَّلْناهُ تَرْتِیْلاً  اشاره به این واقعیت است که: آیات قرآن گرچه تدریجاً و در مدت ۲۳ سال نازل شده است، اما این نزول تدریجى، روى نظم و حساب و برنامه اى بوده، به گونه اى که در افکار، رسوخ کند، و دل ها را مجذوب خود سازد.
در تفسیر کلمه «ترتیل» روایات جالبى نقل شده که به بعضى از آنها ذیلاً اشاره مى کنیم:
در تفسیر «مجمع البیان» از پیامبر(صلى الله علیه وآله) چنین نقل شده: به «ابن عباس» فرمود: « اِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَرَتِّلْهُ تَرْتِیْلاً»؛ هنگامى که قرآن را خواندى آن را با ترتیل بخوان.

ابن عباس مى گوید پرسیدم: ترتیل چیست؟
پیامبر(صلى الله علیه وآله) فرمود:
بَیِّنْهُ تَبْیِیناً، وَ لا تَنْثُرْهُ نَثْرَ الدَّقَلِ الرَّمْل وَ لا تَهُذَّهُ هَذَّ الشِّعْرِ، قِفُوا عِنْدَ عَجائِبِهِ، حَرِّکُوا بِهِ الْقُلُوبَ، وَ لا یَکُونَنَّ هَمُّ أَحَدِکُمْ آخِرَ السُّورَهِ

حروف و کلمات آن را کاملاً روشن ادا کن، نه همچون خرماى خشکیده [یا ذرات شن] آن را پراکنده کن، و نه همچون شعر آن را با سرعت پشت سر هم بخوان، به هنگام برخورد با عجائب قرآن توقف کنید، و بیندیشید و دل ها را با آن تکان دهید، و هرگز نباید همت شما این باشد که به سرعت سوره را به پایان رسانید بلکه مهم اندیشه و تدبر و بهره گیرى از قرآن است.
نظیر همین معنى در «اصول کافى» از امیر مؤمنان على(علیه السلام) نقل شده است.
از امام صادق(علیه السلام) نیز چنین نقل شده که حضرت فرمود: التَّرْتِیْلُ اَنْ تَتَمَکَّثَ بِهِ وَ تَحْسُنَ بِهِ صَوْتَکَ، وَ اِذا مَرَرْتَ بِآیَه فِیْها ذِکْرُ النّارِ فَتَعَوَّذُ بِاللّهِ مِنَ النّارِ وَ اِذا مَرَرْتَ بِآیَه فِیْها ذرکْرُ الْجَنَّهِ فَاسْئَلِ اللّهَ الجَنَّهَ

ترتیل آن است که آیات را با تأنّى و با صداى زیبا بخوانى و هنگامى که به آیه اى برخورد مى کنى که در آن سخن از آتش دوزخ است، به خدا پناه بر، و هنگامى که به آیه اى مى رسى که در آن بیان بهشت است از خدا بهشت را بطلب. خود را به اوصاف بهشتیان متصف کن و از صفات دوزخیان بپرهیز.

در فرهنگ فارسی معین نیز با عنوان :

۱ – حسن کلام

۲ – قرآن را با قرائت درست و آهنگ نیک تلاوت کردن آمده است.

همچنین در فرهنگ لغت عمید نیز با عناوین آمده است:

 ۱ – قرآن را با قرائت درست و آهنگ خوش تلاوت کردن.
۲ – سخن را آراسته و آشکار و بی‌تکلف کردن.
۳ –  هموار و پیدا خواندن.
۴ – خوش‌آوازی و حسن کلام.

 ترتیل در آیات قرآن

کلمه ترتیل در قرآن کریم ۲ بار استعمال شده است که در هر دو مورد به معنی نظم و ترتیب آمده است. در آیه ۳۲ سوره مبارکه فرقان با عنوان و رتلناه ترتیلاً و در آیه ۴ سوره مبارکه مزمل با عنوان و رتّل القرءان ترتیلاً به این مسئله اشاره شده است.

 ترتیل در عصر پیامبر اکرم (ص)

ترتیل، اصیل ترین شیوه قرائت است که برگرفته از توجه و اهتمام ویژه رسول اکرم (ص) به این موضوع می باشد. پیغمبر اکرم (ص) با ارائه راه و طریقی روشن، کیفیت قرائت قرآن کریم را تبیین نموده و آن را در قالب کرسی های تلاوت و دارالقرائات ترویج نمودند. با گسترش دین مبین اسلام و مواجهه مسلمانان با شیوه های مختلف خواندن در سرزمین های مختلف، مسائل و عناوینی دیگری توسط پیامبر اکرم (ص) همچون استفاده از نغمات عربی، دوری از خواندن قرآن به شیوه نوح و رهبانیت و … نیز در شیوه های قرائت قرآن اضافه شد. اما با بررسی های تاریخی می توان اصول ترتیل در عصر پیامبر اکرم (ص) را در سه بخش تبیین نمود. این اصول شامل موارد ذیل می باشد.

الف): دارا بودن صدای خوش (صوت الحسن)

ب): رعایت لهجه و فصاحت عربی (تجوید)

ج): رعایت وقف، وصل و ابتدای آیات (وقف و ابتدا)

لذا مرتّل به کسی اطلاق می شد که دارای صدای زیبا بوده و قرآن را با رعایت لهجه فصیح عربی و با رعایت وقف و وصل صحیح کلمات و جملات قرائت می نمود. افرادی همچون علی بن ابی طالب علیه السلام، ابی بن کعب، ابن مسعود و … به عنوان مرتّل و مقرئ در میان مسلمانان شناخته می شدند. با گذشت زمان، وظایفی بر عهده مقریان گذاشته شد که می توان به موارد زیر اشاره نمود:

الف): آموزش قرائت و خواندن قرآن به نومسلمانان

ب): اصلاح قرائت قرآن

ج): تبیین و توضیح مفهوم آیات

د): صدور احکام شرعی برگرفته از آیات

ر): تبلیغ و قرائت در میان مردم و ترویج اسلام

پایان بخش اول

تحقیق و نگارش: محمد کاکاوند

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *