آموزش تجوید قرآن کریم – درس ۹ – حروف هجاء – بخش ۱ – حرف الف

کلمه (حرف) در لغت به معنی جانب، طرف، کنار و تیزی هرچیزی است. از آنجا که هر حرفی، طرف و لبه اول و آخر کلمه را تشکیل می دهد، لذا به اجزای کلمه ،حرف گفته اند. تعداد حروف هجاء (حروف الفبا) در زبان عربی، ۲۸ حرف و بنا بر روایتی ۲۹ حرف است. اسامی این حروف عبارتند از:

الف, باء، تاء ثاء، جیم، حاء، خاء دال، ذال، راء زاء – زای ، سین، شین، صاد، ضاد، طاء، ظاء عین، غین، فاء قاف، کاف، لام، میم، نون، واو، هاء، یاء.

در زبان فارسی، ترتیب حروف آخر بدین ترتیب است: …. نون، واو، هاء، یاء.

البته حروفی که هجاء یا اسمشان به همزه ختم می شود، در قرائت حروف مقطعه اوائل سوره هایی که این حروف بکار رفته است، بدون همزه تلفظ می شوند.

مثلاً کهیعص که خوانده می شود: کاف – ها – یا – عین صاد

لذا هجاء حروف مقطعه، یا دو حرفی و یا سه حرفی هستند:

دو حرفی شامل: حا – یا – طا – ها – را

سه حرفی شامل: الف، سین – صاد – عین – قاف – کاف – لام – میم – نون

برخی از علماء قدیم و جدید، در کتب خویش، تعداد حروف عرب را ۲۹ عدد ذکر کرده اند و علت آن است که الف مدی را یک حرف مستقل و همزه را نیز حرفی مستقل قلمداد کرده اند. اما کسانی که به بیست و هشت حرف معتقدند الف مدی را مستقل حساب نکرده و تنها آن را یکی از انواع حرف الف در آغاز حروف الفبا شمرده اند و نوع دیگر الف را همزه می دانند. اما آنچه باعث شده جمعی از علماء در بین حروف مدی سه گانه فقط الف مدی را حرفی مستقل محسوب نموده و تعداد حروف را ۲۹ عدد بدانند شاید این باشد که توجه صوت در واو و یاء مدی تا حد زیادی به مخرج واو و یاء غیر مدی معطوف است لذا این دو حرف مد، حرف و صدای مستقلی نیستند. اما به نظر می رسد جایی را در دستگاه تکلم نتوان یافت که الف مدی را بدان جا منتسب نماییم و مطلقاً از جوف (فضای خالی دهان) دستگاه تکلم خارج می شود.

به هر حال در حروف الفبا، اولین حرف، الف نام دارد. علامه ابن جزری در کتاب التمهید فی علم التجوید می کوید حروف زبان عربی به این ترتیب هستند:

همزه – باء – تاء – ثاء – جیم – حاء – خاء – دال – ذال – را – زاء یا زای – سین – شین – صاد – ضاد – طاء – ظاء – عین – غین – فاء – قاف – کاف – لام – میم – نون – هاء – واو – الف – یاء.

امروزه در کتب لغت زبان عربی مشاهده می شود که تعداد ۲۸ حرف مورد پذیرش قرار گرفته و اولین حرف نیز، الف می باشد.

اما الف، خود نیز بر دو نوع است:

۱ – الف ساکنه

به این الف، الف مدی یا الف جوفیه و یا الف لیّنه (نرم) گفته می شود و به اشکال مختلف (الف مقصوره و یا الف کشیده) نیز نوشته می شود. مانند قال – مالک و …

۲ – الف متحرکه

این الف به همزه معروف است و بدان الف غیرمدی نیز می گویند. برخلاف الف مدی که حالتی نسبتاً ثابت و ساکن دارد و نمی تواند در آغاز کلمه بدون حرفی دیگر اداء شود. همزه، حرکات مختلف به خود گرفته و در آغاز، میان و آخر کلمه می آید. به هر حال باید دانست که شکل اصلی کتابت همزه ( ء ) است که حروف دیگر به عنوان پایه همزه مورد استفاده قرار می گیرند.

مثال همزه: أخذ – أتوا – یأخذ – سوء و ….

باید دانست که محدوده تولید حرف در دستگاه تکلم انسان به ۵ موضع اصلی تقسیم می شود که ان شاءالله در نوشتارهای بعدی به صورت تفصیلی به این مواضع اشاره خواهیم کرد.

تحقیق و تألیف: محمد کاکاوند