بررسی مشکلات آموزشی جلسات – بخش ۶ – اهمیت ساخت شناخت

بسمه تعالی

بررسی مشکلات آموزشی جلسات قرآنی (۶)

موضوع: اهمیت ساخت شناخت در تعلیم مهارتهای تلاوت

نوشته: محمدکاکاوند

******************************

خلاصه مبحث این نوشتار را به یکی از موضوعات مهمی که تعداد زیادی از قرآن آموزان در جلسات، حلقات قرآنی و … که در مراحل اولیه تلاوت قرآن قرار داشته و مبتلی به آن هستند اختصاص داده ایم.

پرداختن به جذابیت های ظاهری تلاوت علی الخصوص مباحث آوایی و آهنگین همواره مورد توجه بوده و هست. جذابیت های این بخش از تلاوت قرآن از آن جهت است که دارای اثرات خاص روانی بوده و منجر به بروز عواطف و احساسات در افراد می گردد و در نهایت منجر به فراگیری هنر تلاوت قرآن کریم می شود. این مباحث آوایی تحت یک عنوان کلی به اسم علم صوت و لحن شناخته می شود. جاذبه این مقوله تلاوت قرآن نیز بسیار زیاد است به طوری که بسیاری از متعلمین قرآنی، سالیان متمادی وقت خود رو مصروف فراگیری ظرافتها و جذابیت های آن می کنند. افراط در این زمینه و به تعبیری مشغولیت های متعدد در این بخش از تلاوت قرآن، منجر به فراموشی و غفلت از سایر عناصر و ارکان مهم آن شده است.

بسیاری از این مشغولیت ها نیز ناشی از تبعیت از روش های غلط و غیر علمی در فراگیری آن است. طبیعی است که تبعیت از روش های ناصحیح نیز منجر به طولانی شدن دوره یادگیری می گردد. لذا نتیجه تأسی از روش های ناصحیح به کاهش انگیزه و در نهایت سرد شدن افراد ختم می شود و این در صورتی است این کاهش انگیزه و جذابیت، در ابتدا همان امر جذابی بوده است که بدون توجه به راه های صحیح به سردی و بی انگیزگی منجر شده است. طبیعتاً این افراطی گری ها و غفلت ها منجر به اخلال در بسیاری از مسائل دیگر تلاوت قرآن شده و مشکلات آموزشی و مهارتی را نیز به دنبال دارد. ما البته در این نوشتار به دنبال طرح مشکلات ناشی از این افراطی گری ها و غفلت ها نیستیم. در این نوشتار به طور خلاصه، کیفیت تعلیم و آموزش مقامات موسیقایی تلاوت را از منظر فن تدریس بررسی کرده و مطالبی را در خصوص فن تدریس در این زمینه خدمتتان ارائه خواهیم نمود:

همانطور که اشاره شد یکی از جاذبه ها و زیبایی های تلاوت قرآن، مبحث فراگیری مسائل آوایی و آهنگین آن است. بدیهی است که برای ورود به هر مبحثی لازم است از مدخل صحیح آن وارد شد همانطور که قرآن کریم می فرماید برای ورود به خانه ها از درب آن وارد شوید. ما می خواهیم در این نوشتار بدانیم که چه باب یا ابوابی برای ورود به فراگیری صحیح مقامات موسیقایی وجود دارد؟ چه پیش نیازها و مقدماتی برای ورود به این مبحث جذاب، علمی و هنری وجود دارد؟ و کدام روش صحیح و کدام روش غلط است؟ و ….

هدف، اهمیت شناخت و اهمیت فراهم نمودن پیش نیازها: شناخت و آگاهی پیدا کردن به جهت تسهیل در روند تعلیم و سنجش، ایجاد جذابیت در روند آموزش و همچنین فراهم نمودن زمینه انگیزه های بیشتر برای کسب آگاهی های بیشتر.

همانطور که همه ما می دانیم ورود به هر علمی بخصوص علومی که متکی بر مهارتها و توانمندی های ذهنی و عملی می باشد، نیازمند یکسری از مقدمات و پیش نیازها است. این پیش نیازها در علم تدریس به عنوان ساخت شناخت علمی شناخته می شود ساخت شناخت به مجموعه ای از علوم، فنون و مهارتها گفته می شود که متعلم پیش از ورود به مبحث جدید علمی، آنها را کسب کرده است.

ساخت شناخت در هر مرحله یا سطحی که باشد منجر به بروز یکسری از افعال بیرونی می گردد. این افعال بیرونی یا از روی آگاهی است یا ناآگاهی. فعلی که از روی ساخت شناخت علمی یا آگاهانه باشد، اصولاً به طور مستمر و در هر شرایطی بروز می کند و فاعل به شکل برنامه ریزی شده کار خاصی را انجام می دهد. اما زمانیکه ساخت شناخت ایجاد نشده باشد، کلیه افعالی که اتفاق   می افتد از روی ناآگاهی بوده و اتفاق افتادن آن نیز تابع دلیل خاصی نیست و به طور تصادفی روی می دهد. لذا اهمیت وجود و ایجاد ساخت شناخت علمی در اینجا مشخص می گردد.

طبیعتاً هرچقدر ساخت شناخت به شکل منسجم، سازمان یافته و کلاسیک صورت گیرد، نتایج آموزشی و علمی صحیح تری حاصل می گردد. ساخت شناخت به عواملی همچون، هوش، گوش فعال، امکانات، شرایط محیطی اعم از خانواده و اجتماع، محیط آموزشی، همراهان،‌ دوستان و عوامل دیگری که در ادامه اشاره می گردد بستگی دارد. پیش از آنکه به مسئله ساخت شناخت بپردازیم، ابتدا تعریفی کوتاه از شناخت ارائه خواهیم نمود:

شناخت به معنی ادارک و دریافت، معرفت و مطلق آگاهی است که به عملکردهای روان شناختی افراد بستگی دارد

در مرحله شناخت، به توصیف، اکتساب، ذخیره سازی، تبدیل و جایگاهی که دانش می خواهد مورد استفاده قرار گیرد پرداخته    می شود. عوامل مختلفی بر مسئله شناخت تأثیرگذار هستند که اشاره می گردد:

الف):‌ ادراک          ب):‌حافظه  ج):‌زبان  و ادبیات       د) استدلال و قدرت تفکر          ذ): تصمیم گیری و عزم

لذا به طور کلی در مسئله شناخت، آموزه های قبلی باید با آموزه های جدید آمیخته شده و منجر به بروز مهارت های عملی جدید گردد.

شکل گیری ساخت شناخت علاوه بر عوامل فوق الذکر به مواردی دیگر بستگی دارد که در زیر اشاره می شود:

۱ – ایجاد فرایند یادگیری – یاددهی جذاب. جذابیت در امر یادگیری – یاددهی زمانی میسر می شود که موارد ذیل را در بر داشته باشد:

الف):‌ هدف آموزشی مشخص باشد یعنی متعلم بداند که از چه نقطه ای شروع و به چه نقطه ای خواهد رسید.

ب): روند، روش و سیستم آموزشی مشخص باشد.

ج): تکالیف بر اساس سطح توانمندی افراد داده شود و ظرف علمی افراد مورد توجه قرار گیرد.

د):‌ متعلمین در منطقه تقریبی رشد خود به فعالیت آموزشی بپردازند.

ذ): تکالیف از آسان به سخت ارائه شود تا متعلم بعد از کسب هر موفقیت، رضایت، شادی و امینت روانی کسب نماید.

ر): از سنجش های سودمند، مداوم و مستمر که در طول دوره آموزشی مورد تأکید است استفاده گردد و ….

۲ – انگیزه و انگیزش

۳ – اهداف عالی و کمالی برای هر فرد

۴ – مهارت های عملی و علمی معلم

۵ – کیفیت و سطح مطالب درسی و علمی

۶ – محیط یادگیری

۷ – منابع علمی و ….

همه مواردی که اشاره گردید در کیفیت ساخت شناخت افراد نقش مهمی ایفا می کنند. فلذا به طور کلی در بحث آموزش مهارتهای تخصصی تلاوت قرآن، توجه به مسئله ساخت شناخت از مسائل بسیار مهم به شمار رفته و توفیق یا عدم توفیق آموزشی معلم و متعلم به این مسئله ارتباط دارد.

مقدمات فوق را به این جهت اشاره کردیم که به این سوالات برسیم که صحیح ترین روش آشنایی با مهارت های تلاوت بخصوص مهارتهای آوایی و موسیقایی تلاوت قرآن کدام روش و سیاق است؟ آیا هر کس می تواند با هر روشی موفق شود؟ آیا می توان روش خاصی را ابداع کرد یا باید از روش های تجربی و سنتی مدرسین و معلمین قرآنی پیروی نمود؟ و … همه اینها و بسیاری از سؤالات دیگر، پرسش هایی هستند که توسط متعلمین و علاقمندان مطرح می شوند. البته روش های مختلفی توسط معلمین و مدرسین قرآنی مورد استفاده قرار می گیرد که قابل نقد جدی است و حتی دارای اشکالات علمی و عملی.

همانطور که اشاره شد، برای ورود به هر مبحث علمی باید ابتدا زیرساخت یا همان ساخت شناخت ایجاد گردد. هدف اولیه ساخت شناخت، ایجاد زمینه ارتباط علمی میان معلم و متعلم و کسب توانایی اولیه در درک و فهم مطلب علمی و کسب زبان علمی می باشد. زمانی می توان گفت میان دو نفر ارتباط علمی برقرار است که ساخت شناخت در هر دو طرف ایجاد شده باشد و هر دو طرف به مسائل و مطالب علمی آن موضوعی که در مورد آن مباحثه می کنند آشنا و مسلط باشند. کسب مهارت های شنوایی و اجرای عملی در بحث فراگیری مباحث موسیقایی تلاوت، امری بدیهی و غیرقابل انکار است و بدون آن امکان فراگیری سایر مطالب مربوطه وجود ندارد. ساخت شناختِ مسائل موسیقایی تلاوت، توجه ویژه به امر تقلید و البته مهارت های گوش دادن در این مرحله است.

ابتدا لازم است ساخت شناخت در شیوه شنیدن به شکل موسیقایی و ساختاری در افراد ایجاد شده و این ساخت شناخت به مرحله تثبیت و آگاهی برسد. به تعبیری مرحله تقلید در واقع مرحله فراگیری طراحی اولیه است.

همانطور که یک نقاش مبتدی برای نقاشی کردن ابتدا کاغذ خود را روی عکس انداخته و آن را روی کاغذ خود به شکل تقلیدی می کشد و یا شماره های یک عکس را به یکدیگر وصل می کند تا عکسی ایجاد گردد، در مرحله تقلید تلاوت نیز همین مراحل دنبال می گردد.

مقلد در مرحله تقلید، ابتدا به صورت شنوایی، طرح موسیقایی را درک کرده و سپس بر اساس درکی که داشته است شروع به اجرای عملی آن می کند و سعی می کند تا مانند الگو، آن چیزی را که شنیده است را ترسیم کند. طبیعتاً این ترسیم ها تا مدتی با آزمون و خطا روبرو خواهد بود تا آن مهارت به مرحله تثبیت و سپس ملکه شدن تبدیل گردد.

رسیدن مقلد به مرحله تثبیت و ملکه شدن، به منزله ایجاد ساخت شناخت اولیه و لازم، برای فراگیری مطالب سطح بالاتر و مهارتی تر بوده و وی را برای درک بیشتر، سریع تر و قوی تر مطالب بعدی رهنمون می نماید. لذا تا زمانیکه مرحله ساخت شناخت در فراگیری مهارتهای آوایی و موسیقایی که در واقع همان تقلید هوشمند و دقیق است فراهم نگردد، اجرا و فراگیری سایر مسائل مهارتی از متعلم انتظار نمی رود.

پس می توان با طرح مسائل فوق اینطور نتیجه گرفت که صحیح ترین راه فراگیری مقامات موسیقایی قرآنی و بسیاری دیگر از مهارتهای آوایی در تلاوت قرآن، مرحله تقلید است و معلم باید مسائل فوق را با تکیه بر مهارتهایی که به صورت تقلیدی کسب شده است تعلیم دهد و تعلیم مباحث موسیقایی تلاوت بدون داشتن الگو و خالی الذهن بودن متعلم امری تکلف آمیز، پرزحمت، بی نتیجه و فرّار خواهد بود. لذا به جز روشی که اشاره شد، سایر روش هایی که بعضی از مدرسین برای تعلیم مهارتهای آوایی تلاوت قرآن بکار می گیرند دارای دو اشکال عمده زیر می باشد:

الف):‌ متکی به طرح اولیه ذهنی قبلی نیست یعنی ساخت شناخت در متعلم ایجاد نشده است و متعلم به طور غلط در جایگاه یک طراح قرار می گیرد و این در صورتی است که وی هنوز الفبای طراحی را هم فرا نگرفته است.

ب):‌ متکی به روش حفظ و تکرار غلط و پرتکلف است و این در صورتی است که این حفظ و تکرار با تکلفات ذهنی زیاد همراه بوده و بسیار فرّار است. این فرّار بودن به این جهت است که ذهن متعلم خالی از هر گونه الگو و نمونه است. وجود نمونه ها و الگوها در ذهن موجب ایجاد حالت همسان گزینی و تطبیق الگوها می شود و همین امر است که مسئله تعلیم مباحث موسیقایی را تسهیل   می کند. تکلفات ذهنی همگی ناشی از درک نادرست و عدم کسب بعضی از مهارتها بوده و همین مسئله منجر به فرّار بودن آن می گردد. لذا تا زمانیکه طراحی اولیه فراگرفته نشود، نمی توان انتظار داشت که قرآن آموز ما چیزی را ارائه نماید که در حد توانایی وی نیست.

امید است مطالب و توضیحات ارائه شده مورد توجه مدرسین و معلمین قرآنی در سطح کشور قرار گرفته و ایشان حساسیت بیشتری نسبت به مسئله ساخت شناخت در امر تعلیم و آموزش خود داشته باشند. / موفق باشید

***************************

منابع:

قرآن کریم

روانشناسی آموزش موسیقی

فرهنگ جامع ویکی پدیا

فرهنگ جامع ویکی فقه

اصول و روش های تدریس

فنون تدریس

سنجش پیشرفت تحصیلی دانش آموزان

دست نوشته های شخصی و تحقیقات میدانی

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *