بررسی ابعاد فنی شیوه تلاوت استاد شیخ علی محمود

جایگاه شیخ علی محمود در عالم تلاوت

شیخ علی محمود در سال ۱۸۷۸ در محله امام حسین^(ع) در شهر قاهره به دنیا آمد و در آغاز کودکی، قرآن کریم را زیر نظر شیخ ابوهاشم الشبراوی در مسجد ام الغلام حفظ کرد. تجوید را نزد شیخ مبروک حسنین در الازهر و فقه را نزد شیخ عبدالقادر المزنی آموخت. پس از کسب مهارت در اصول قرائات و احکام تلاوت، تلاوت قرآن کریم را در مسجد امام حسین^(ع) قاهره آغاز نمود. بدین ترتیب به شهرت بالایی دست یافت و جهت تلاوت به مجالس مختلف دینی، اجتماعی و خانوادگی دعوت شد. پس از آن علوم موسیقی، تلحین، نوازندگی و موشحات را نیز نزد ابراهیم المغربی که از استادان معروف الازهر مصر بود و در قرائات قرآنی و علوم موسیقی نیز تبحر داشت آموخت. همچنین از محضر شیخ عثمان الموصلی نیز بهره جست.

موصلی اصلیتی ترکی – شامی داشت و از حافظان، موشحان و مراجع آن زمان بود و از نخستین کسانی به شمار می رفت که روش ها و قالبهای جدید را در موسیقی و سازها وارد کرده بود. شیخ علی محمود در این زمینه از محضر موسیقیدانان دیگری همچون عبده الحامولی، محمد عثمان، محمد سالم افندی و .. نیز استفاده کرد و بدین ترتیب پس از مدتی با تکیه بر روش نادر خود در تلاوت قرآن و انشاد قصاید به بالاترین مرتبه در این حوزه ها دست یافت و تبدیل به یک مرجع و مقام مهم در هنرهای آوازی – دینی شد به گونه ای که منزل او پایگاه مشهورترین هنرمندان، قاریان و صاحبان فرهنگ و هنر مصر گردید.

وی علاوه بر قرائت قرآن و انشاد دینی دارای توانمندی های متعدد دیگری از جمله سرودن قصاید و تلحین آنها نیز بود. او نسل های متعددی از قاریان، منشدان و موسیقیدانان را تربیت کرد که از این میان می توان به طه الفشنی، محمد الفیومی، زکریا احمد، عبدالسمیع البیومی، کامل یوسف البهتیمی، سید النقشبندی، محمد عبدالوهاب اشاره کرد. این اعجوبه تاریخ انشاد دینی و تلاوت در سال ۱۹۴۳ در زادگاه خود در حالی از دنیا رفت که مجموعه کم نظیری از صفحات گرامافون محتوی صدای خویش را برجای گذاشت. او در شب پیش از وفات خود تا به هنگام صبحگاه به انشاد تواشیح پرداخت و گویی اجرای او در آن شب قوی ترین اجرا در زمان حیاتش بوده است. شیخ علی محمود را باید یکی از معجزات هنری کشور مصر در نیمه اول قرن گذشته دانست و او را ستاره بی بدیل فنون شنیداری دینی و دنیوی اعم از انشاد دینی، تلاوت قرآن، اذان و خوانندگی قلمداد نمود. اگرچه این هنرمند بزرگ در زمینه تلاوت قرآن و تبحر در آن با بسیاری از مشاهیر قرائت مصر شانه می ساید لکن به زعم بسیاری از صاحب نظران، پیش از آنکه به عنوان یک قاری ممتاز شناخته شود از او به عنوان یک مشند زبردست نام برده می شود. در این زمینه برخی از وقایع تاریخی رسانه شنیداری مصر را می توان مهر تأییدی بر مدعای یاد شده دانست.

رادیو مصر از نخستین ایام فعالیت رسمی خود در سال ۱۳۹۴ میلادی شیخ علی محمود را به عنوان یک منشد دینی مورد وثوق و حمایت قرار داد و از هنر این اعجوبه نغمات دینی به شکل مستمر بهره مند گردید. با این حال علیرغم اطلاع دست اندر کاران رادیو از تسلط شیخ در تلاوت قرآن کریم، صرفاً انشاد انفرادی و گروهی او در کانون توجه اصحاب رسانه قرار داشت و وی تا مدتی از گردونه تلاوتهای منظم قاریان در برابر میکروفون خارج بود. البته این شیوه تعامل ناشی از اعتقاد مسئولان رادیو نسبت به اتکاء بر توانایی های شاخص هر مؤدی بود زیرا آنها عقیده داشتند که قرائت قرآن کریم را باید به قاریان واگذار کرد و انشاد قصیده های دینی را نیز باید از منشدان مطالبه نمود. چنانکه روزی فرا رسد که تاریخ انشاد دینی در تمام عصرها و جهان اسلام گردآوری شود شکی نیست که فقط یک نفر شایستگی دریافت لقب مؤسس این فن و حرفه عظیم را دارد و او شکی نیست جز شیخ علی محمود، مبدع و متفکر مبادی و شیوه های خاص تنغیمی در تلاوت، انشاد، تواشیح، اذان و ابتهالات دینی. او برخی از روش ها و شیوه های انشاد دینی را از پیشوایان انشاد پیش از خود فرا گرفت و بسیاری از روش ها را نیز با ذوق و سلیقه خود ابداع نمود. او همچنان که قاری مقتدری بود، در زمینه انشاد دینی نیز یک استاد مسلم به شمار می رفت. او همچنین علامت و شاخصی از هنر اصیل شناخته میشد که ستارگان بسیاری در حوزه موسیقی عربی از وی بهره بردند و از محضر وی استفاده های فراوان کردند.صرف نظر از آنچه گفتیم شیخ علی محمود در عرصه هنر تلاوت قرآن کریم نیز چنان می درخشید که می توان او را ستاره ای پرفروغ در آسمان تاریخ فن تلاوت قلمداد نمود و آثار قرآنی اش را در زمره اصیل ترین میراث فرهنگی برجای مانده در حوزه تلاوت منغومه به شمار آورد. این حقیقت موضوع در خور توجهی است که در ادامه به آن اشاره می گردد.

بهره مندی از علوم و مهارتهای قرآنی و غیرقرآنی

وی جزو دانش آموختگان الازهر بود و بدین لحاظ در محضر استادان مبرز عصر خویش به کسب علم و تجربه پرداخت. او پس از حفظ قرآن به یادگیری قرائتهای هفتگانه، مبادی فقه، اصول قرائت و احکام تلاوت مشغول شد. سپس علوم موسیقی،       ضرب های تلحین و همچنین موشحات را فراگرفت. وی در این زمینه از بزرگان آن روزگار نظر علی المغربی و محمد المسلوب بهره مند گردید لکن به این حد از دانش اکتفا نکرد و جهت فراگیری تجربیات و فنون افزون تر در توشیح (از سرودن آن گرفته تا روش های ادائی آن) در محضر شیخ عثمان الموصلی حاضر شد. علیرغم آنکه وی در مکتب موصلی بهره های علمی فراوانی کسب نمود اما دریافت که صرفا یادگیری و آموختن برای خلق یک انسان مبدع کافی نخواهد بود بلکه پس از این مرحله باید به آمیختن دانسته ها با استعدادهای درونی و مداومت در اداء و اجراء، تمرین و حصول تسلط در خواندن نغمات و بداهه پردازی در آنها پرداخت. بر همین اساس پای در مسیر فعالیت هنری بزرگان و مشاهیر خوانندگی و انشاد آن روزگار نهاد تا ضمن استماع آثار و حفظ ابداعاتشان به تقلید از فنون آنها بپردازد و روش های ادایی و الحانشان را فراگیرد.

شیخ در استماع اصوات بسیار دقیق بود و به همین علت هیچ یک از ویژگی های صوت از انواع خصیصه های فنی، رنگ های گوناگون و تکنیک های ویژه ای از دید او مخفی نمی ماند. علاوه بر این وی از توانایی بسیار بالایی در زمینه تقلید برخورداربود و چنانکه دوستان او گفته اند صرفاً از قاریان تقلید نمی کرد تا به خلق اصوات تحریرها و روش های آنها در قرائات بپردازد بلکه پس از پیشی گرفتن از آنها به تقلید و پیروی از منشدان و حتی یادگیری حرکات آنها مشغول می شد و پس از چندی از این عده نیز پیشی می گرفت و بدین ترتیب از قدما، معاصران و حاضران تقلید می کرد و در عین حال هیچ خطای کوچک یا بزرگی به گردونه هنرنمایی او راه نمی یافت.

فعالیت در عرصه تلاوت قرآن کریم

علیرغم آنکه تصور می شود، شیخ علی محمود آثار اندکی در حوزه تلاوت قرآن کریم از خود برجای نهاده اما اسناد تاریخی تأکید دارند که وی ثروت عظیمی از گنجینه های قرآن بر روی صفحات گرامافون و یا در رادیو ضبط نمود که با کمال تأسف اینک تعداد انگشت شماری از آنها در اختیار علاقمندان به فن تلاوت قرار دارد. به طور نمونه وی دوره کاملی از تلاوت یا ختم مجوّد قرآن در رادیو مصر قرائت کرد. این دوره که دوبار از رادیو پخش شد نخستین بار به شکل زنده و بار دیگر از طریق نوارهای ضبط شده رادیویی و به صورت غیرزنده (تولیدی) به دوست داران تلاوت مصریه عرضه گردید. علاوه بر این، شیخ در بسیاری از محافل رسمی و دینی خارج از استودیو که از طریق رادیو به شکل زنده پخش می شدند به تلاوت آیات وحی پرداخت. صرف نظر از آنچه گفتیم جریان اختفاء و ناپدیدشدن آثار رادیویی و گرامافونی شیخ در خلال یک دهه از وفاتش تا بدانجا پیش رفت که صرفاً بخش اندکی از آثار یادشده بالغ بر حدود بیست اثر قرآنی در میان عموم مردم و دوست داران تلاوت منغومه باقی ماند.

مهارتها و فنون در عرصه نغمات دینی

شیخ علی محمود در کنار قرائت قرآن کریم، انشاد مدایح نبوی و خوانندگی، از استعدادها و توانایی های عدیده ای برخوردار بود چنانکه شاعری بی رقیب به شمار می رفت که به تنهایی و بدون تکیه بر دیگران به سرودن قصیده های دینی می پرداخت و در این عرصه، از میرات ادبی قدیم در باب داستان میلاد پیامبر گرامی اسلام^(ص) و ذکر مناقب آن حضرت نیز الگو می گرفت. همچنین قصیده هایی را که خود به نظم آراسته بود، تلحین و آهنگ گذاری می کرد و الحان یاد شده را بر مقیاس و ارتفاع صدای فاخر خویش هماهنگی و منطبق می نمود. این امر موجب میشد تا وی در هر نغمه پردازی و بداهه خوانی به آسانی هنرنمایی کند و همین امر رمزی از رموز توفیق و تقدم او در فنون شنیداری دینی بود. وی علاوه بر این از این روش های مختلفی در انشاد دینی و قرائت قرآن کریم بهره می برد که علیرغم شباهتشان، الگوهای گوناگونی از هنرهای آوایی را برای مخاطبان نمایان می کنند. یک از این روش ها، اداء مع الجمع است که شیوه مختلطی از اداء انفرادی، اداء با بطانه و اجرای همراه با تخت قلمداد می گردد.

ابعاد فنی صوت شیخ علی محمود

صوت او در زمره اصوات هائله یا وسیع و پرفاصله به شمار می رفت. این صدا مساحتی بیش از دو دیوان را در برمی گرفت و بدین ترتیب هر نوع عمل ادایی را نزد شیخ آسان و میسر می ساخت. یکی از صاحب نظران در این باب می گوید: صوت او برخوردار از اتساع مساحت و همچنین سلامت در جمیع اقسامش از طبقه قرار گرفته تا طبقه وسطی و از جواب گرفته تا جواب الجواب است وی همچنین صدای شیخ علی محمود را نوعی صوت حادّه یا صدای صادح که از طبقه تنور منشعب شده توصیف می کند. افزون بر این دیدگاه می توان ویژگی های بارزی از قبیل لطافت، نرمی، درخشندگی و رسایی را در صدای او نظاره کرد که در کنار دیگر صفات فنی صوت، عبقریت آشکاری برای آثار وی فراهم کرده اند. او در حوزه اجرای نغمات از امکانات خدادای متعددی برخوردار بود. صدای او دارای تمامی ویژگی های مورد نظر اهل فن موسیقی بود. این ویژگی ها در سه بخش مهم مساحت صدا، حجم صدا و خواص صدا خلاصه می شوند. چنانچه که در تمام آثار ضبط شده از او مشاهده می شود. وی دارای صدایی نرم و روان بوده که موجب میشده است تمام قفلات را به آسانی ادا کند و در هیچیک از مقامات موسیقی دچار ناهمگونی لحنی نشود. با این حال شگفت است که او از برخی زیبایی های موسیقی محروم بوده است اما با توجه به درایت و آگاهی نسبت به نقاط قوت صدای خود توانسته است این کمبودها را جبران نماید. او در زمینه اجرای انشاد دینی نیز دارای روش ها و سبک های بسیار متنوع بوده است. از میان این روش ها می توان به اجرای انفرادی بدون بطانه و تخت، اجرای همراه با بطانه، اجرای همراه با بطانه و تخت، اجرای همراه با تخت بدون بطانه و اجرای همراه با تمامی ویژگی های ذکر شده اشاره کرد.

ابعاد فنی در اداء شیخ علی محمود

اساسی ترین ویژگی متمایز در سبک شیخ علی محمود، تکیه بر عنصر مباغته از نخستین کلمه تا آخرین لحظه اداء است. چنانکه گاهی در طلیعه خواندن او می توان مقدمه های آهنگین عجیب و اداء غیر منتظره ای را نظاره کرد. این فعالیتها به گونه ای غیر قابل پیش بینی اند که در پاره ای از اوقات، شنونده را هنگام استماع آثار هنری اش سردرگم می کنند. تدرج کاهنده (سرعه الجمل) یا کاهش توقیع سریع، جلوه ای از این عنصر است که مثال بارز آن را می توان در انشادات وی یافت. وی در این مهارت، کلمات آغازین متن را با ایقاعی سریع اداء می کند سپس تدریجاً از سرعت اداء می کاهد و رفته رفته در ریتم مقرر و مناسب انشاد استقرار می یابد. علاوه بر این، شنونده در میانه فعالیتهای لحنی شیخ به تکنیکهای بی نظیری بر می خورد که در اعمال فنی دیگر مؤدیان به ندرت یافت می شود. برای مثال علیرغم ثبات نسبی در الحانش، می توان حرکت های تطریبی و زخارف لحنی ویژه ای را در تحویل مقامات و انتقالات سریع طبقات صوتی او نظاره کرد که این مسئله از آداب موسیقایی ترک ها به شمار می رود. بنابراین می توان گفت شیخ علی محمود با این شیوه از فعالیت لحنی، هماهنگی و اجتماع بی نظیری میان مکاتب موسیقایی عربی و ترکی پدید آورده و رویکرد نوینی که می توان آن را مکتب ابداعات در میراث لحنی مشرق زمین نامید پایه ریزی کرده است. افزون بر آنچه گفتیم، شیخ تسلط وافری بر مخاطبان خویش و شنوندگان حاضر در محافل دینی داشت چنانکه اگر اراده می کرد که مستمعان سکوت کنند چنین میشد و اگر دوست داشت که حاضران از شدت طرب و در اثر شیفتگی به انسجام لحنی اش فریاد کنند و ادامه انشاد تا طلوع فجر را طلب نمایند همین اتفاق روی میداد. او دارای ویژگی های عالی متعددی در زمینه تلاوت قرآن کریم نیز بوده است که به برخی از آنها به اجمال اشاره می کنیم:

۱ – او از بهترین قاریان در زمینه رعایت اصول قرائات و تجوید به شمار می رود.

۲ – او دارای حنجره سالمی بود که بیشتر حروف را به وضوح به نمایش می گذارد. اما این خصوص نزد وی در مورد تلفظ حرف حاء صدق نمی کند به گونه ای که در برخی از موارد این حرف را حالتی میان حاء و هاء تلفظ می کند. این ویژگی در میان قاریان تنها ویژه وی است. همچنین گاه حرف جیم را به عادت لهجه مصری به شکل گاف تلفظ می کند.

۳ – قرائت او از قرائات خاشعه به شمار می رود که برخی دیگر از قاریان نیز از این ویژگی بهره برده اند.

۴ – او همچنین از معدود قاریانی است که به میزان زیادی از مقام کُرد در تلاوت استفاده کرده است. اساتیدی همچون شیخ محمد محمود رمضان و محمد عمران نیز به تأسی از وی از مقام کرد در تلاوت خود بسیار استفاده می کنند.

۵ – یکی از ویژگی های منحصر به فرد او تغییرات زیاد در طبقات صوت و اجناس مقامات به شکل سریع است که با وجود آن از زیبایی و جلوه تلاوت او کاسته نشده است و این ویژگی متأثر از روش ها و شیوه های ترکی است که از محضر استادانی همچون شیخ عثمان الموصلی آموخته است.

۶ – او در سیاق کلی قرائت و انشاد خود از کسی تقلید نکرده است.

۷ – او در تغییر و تبدیل اجناس مقامات اصلی و فرعی بسیار مهارت داشت و این کار را بدون اینکه در یک مقام ویژه استقرار واضح داشته باشد انجام میداده است. وی در این کار پس از تعویض و تغییر اجناس ابتدایی و مقامی که مقطع را با آن شروع کرده است پس از مدتی دوباره به مقام ابتدایی باز می گردد که این امر یکی از دشوارترین کارها در زمینه ادای مقامات به شمار می رود.

۸ – میزان اطلاع و آگاهی او در زمینه شناسایی و آشنایی با مقامات بسیار بالا بود و این موضوع در کمتر کسی مشاهده شده است. می توان او را در این امر مشابه عبده الخامولی، محمد عثمان و سید درویش دانست.

نوشته: سید امین میرزایی