بررسی ابعاد فنی شیوه تلاوت استاد شیخ محمد محمود رفعت
جایگاه شیخ در عالم تلاوت
شیخ محمد محمود رفعت ستاره درخشان فن تلاوت در ابتدای قرن بیستم میلادی است که دیدگان بسیاری از صاحب نظران حوزه فنون شنیداری دینی به ویژه فن تلاوت قرآن کریم را به سوی خویش جلب کرده است. بی شک او را باید نابغه عالم قرائت دانست. قاری نابینایی که توانایی شگرفی در خلق الحان مختلف به طور بداهه و همراه با روح تحزن و تصویر معانی داشت و این افتخار نصیب او شده است تا نخستین قاری ای باشد که تلاوت او در تاریخ قرائت ضبط گردید و به ابدیت بپیوندند. صاحب نظران عمر تلاوت وی را به دو دوره تقسیم می نمایند. دوره نخست پیش از سال ۱۹۳۲ میلادی و ظهور میکروفون که وی به رغم هنرنمایی و اجرای ظرایف فنی در تلاوت به دلیل کمبود قوت و رسایی صوت نتوانسته بود تمامی هنر و استعداد خود را بروز داده و مخاطبان فراوانی را جذب نماید و بنابر مدارک در اختیار، همواره در سایه قاریان بزرگی همچون علی محمود و عبدالفتاح شعشاعی که از قوت صدای بسیار بیشتری برخوردار بوده اند قرار داشته است. اما دوره دوم حیات او مربوط به پس از ظهور میکروفون در تلاوت است که به واسطه انتقال صدای وی به مسافتهای بیشتر، ظرافتهای تلاوت وی بیشتر نمایان گردیده و به عنوان قاری اول مصر مطرح شد. شیخ محمد رفعت در سال ۱۸۸۲ در قاهره به دنیا آمد. وی در نه سالگی حافظ قرآن شد و در پانزده سالگی به عنوان قاری سوره کهف در مسجد فاضل پایا انتخاب شد. نخستین کسیکه زیبایی صدای شیخ محمد رفعت را شناخت و او را به جامعه قرانی مصر معرفی نمود شیخ محمد حمیده استاد تجوید او بود که این موضوع موجب شهرت وی در منطقه شد و بدین ترتیب وی در مجامع عمومی شروع به تلاوت قرآن کریم نمود. مردم نیز از صدای وی غرق حیرت می شدند گویی سحری در صدای او وجود داشت. آنها در صدای او چیزی می یافتند که در صدای بسیاری از قاریان بزرگ سالهای گذشته نیز ندیده بودند و اعتراف می کردند که از سی سال پیش تاکنون صدایی به این شگفتی نشنیده اند. هنگامی که شیخ محمد رفعت در مسجد جامع فاضل پایا به تلاوت قرآن می پرداخت هیچ یکی از مستمعین فریاد نمی کشیدند و یا صدای خود را با عبارات مخصوص که در محافل آن زمان معروف بود بلند نمی کردند. هنر اصیل شیخ رفعت آنها را به سکوت وا می داشت و در جای خود میخکوب می کرد. آنها حتی تنگی مکان و گرمی هوا را برای شنیدن صدای رفعت تحمل می کردند. ازدحام نمازگزاران برای شنیدن تلاوت شیخ چنان بود که مجبور بودند مسجد را با حصیر مفروش کنند تا مردم برای شنیدن تلاوت او بنشینند و آنچنان که عبدالفتاح غیث بزرگترین آرشیودار صوتی در مصر می گوید اگر او صدای خود را پایین می آورد یا بالا می برد هر آنکه در داخل و خارج مسجد بود تلاوت او را بدون اینکه حرفی از آن برایش نامفهوم باشد میشنید. شیخ رفعت جایگاه قاریان بزرگ پیش از خود را تصاحب کرده بود اما در شنیدن تلاوت ایشان نیز بسیار حریص بود. در مجموعه آثار برجای مانده از ایشان به جزو موارد اندکی غالباً با تلاوتهایی مواجهه می شویم که ناقص یا مخدوش بوده و به دلیل انجام عملیات فنی بر روی آنها برای ترمیم شاید به درستی منعکس کننده اصل صدای وی نیز نباشد اما با همین وضعیت نیز منابعی بسیار مهم و میراثی گران بها برای ما و آیندگان به شمار می رود. گفته اند استاد محمد عبدالوهاب مشهورترین موسیقیدان عرب در قرن بیستم، طریقه و سبک موسیقی خود را از سبک تلاوت مرحوم شیخ رفعت اخذ نموده است. این بهره مندی شامل طریقه اختلاس نفس، اشکال مختلف ادایی، سبک خاص او در قفله ها، امتداد صوتی و شیوه حرکت به سمت جوابها و سپس نزول به قرارها و سرانجام شناخت چگونگی مکث ها و حرکتها در مواضع مناسب می گردد. مایه های اصلی بسیاری از ردیف های تلاوت قاریان بعدی را نیز می توان در تلاوت های ایشان یافت. از آنجا که تحلیلگران تلاوت مصریه قاری متخصص را نیازمند برخورداری از صفاتی نظر صدای زیبا، اداء لحنی شیرین و متقن و بهره مندی از تخصص لازم در زمینه قواعد ترتیل شرعی و فنی کتاب خدا می دانند، شاید بتوان اکثریت مقرئان بزرگ عصر طلایی تلاوت را در زمره قاریان حرفه ای و متخصص به شمار آورد. با این حال بسیاری از دوستداران فن تلاوت منغومه بر این باورند که دسته ای از قاریان، از جهات مختلفی بر سایر قاریان تفوق و ارجحیت دارند برای مثال، احساس وافر شیخ کامل یوسف البهتیمی در تلاوت، صدای جذاب شیخ عبدالباسط در قرائت آیات وحی، نورانیت نهفته در اداء لحنی شیخ ابوالعینین شعیشع، تلاوت آکنده از خشوع شیخ محمد صدیق منشاوی، هنر زبانزد شیخ مصطفی اسماعیل در تصویرگری معانی آیات و ویژگی های منحصر به فرد برخی از قاریان در فن تلاوت، عاملی بالقوه در جذب مستمعان به سوی قرآن کریم و دنیای تلاوت بوده است. اما تأثیرگذاری قرائت شیخ رفعت در قلوب و صفات فنی، معنوی و حرفه ای این قاری بزرگ، عاملی بالفعل است که وی را پس از سپری شدن یک قرن از دوره شهرتش به عنوان اسطوره ای بلامنازع در عرصه فن تلاوت معرفی می کند. این قاری زبردست نه تنها عجایب بی نظیری را در عرصه تلاوت قرآن کریم پدید آورده، بلکه زندگی شخصی ویژه و نمونه ای نیز در میان دیگر قاریان مصری داشته است چنانچه که حیات آکنده از معنویت اش مملو از مصائبی بود که توانایی استقامت در برابر آنها صرفاً در دایره مؤمنان وارسته امکان ظهور و تجلی می یابد.
بهره مندی از علوم قرآنی و غیرقرآنی
محمد فرزند ارشد شیخ رفعت در این باب می گوید او کار خود را با فراگیری قرائتهای هفتگانه آغاز کرد. سپس به آموختن فن تجوید پرداخت و همچنین جهت صیقل دادن استعداد موسیقایی اش به یادگیری ادوار، تواشیح و قصیده های دینی پرداخت. رفعت به یادگیری تفسیر قرآن کریم مشغول شد. او در زمینه فن موسیقی به آموختن اصول موسیقی عربی اکتفا نکرد بلکه با تکیه بر فن کلاسیک و استماع آثار هنرمندان قدیم اروپا، شیوه لحنی ویژه ای را برای خود پایه ریزی کرد. بر این اساس می توان چنین تصور کرد که مجموع مهارتهای یاد شده شرایط مناسبی برای شیخ فراهم آورد تا تلفیق زیبایی های نهفته در فنون مذکور، موفق به استخراج و ابداع اسلوبی جاودان گردد و در سایه بهره مندی از آگاهی های قرآنی و موسیقایی، نقشی بی بدیل در عرصه فن تلاوت ایفا کند. محمد رفعت پس از حفظ مقداری از قرآن کریم نزد پدرش به مکتبخانه بشتک سپرده شد و در آنجا زیر نظر شیخ محمد حمیده حفظ بقیه قرآن و آموختن تجوید را آغاز کرد. از سن نه سالگی نزد شیخ عبدالفتاح هنیدی به تحصیل ادامه داد. پس از آن تفسیر قرآن کریم و قرائات سبع و تجوید را نزد دو نفر از استادان قرائت به نامهای محمد البغدادی و شیخ امالوطی آموخت. همچنین با توجه به نبوع خارق العاده ای که داشت به آموختن موسیقی و قواعد و اصول آن پرداخت و صدها دور، توشیح و قصیده دینیه را نیز حفظ کرد.
ابعاد فنی و تخصصی در احکام تلاوت شیخ محمد رفعت
شیخ محمد رفعت در برخی از آثار خویش جلوه های بدیعی از قرائتهای هفتگانه را به نمایش گذارده است. اگرچه برخی معتقدند که وی اینکار را برای اطلاع شنوندگان از مهارتش در تعویض قرائات انجام داده است لکن عده ای از صاحب نظران ضمن استناد به برخی از آیات تلاوت شده با این روش عقیده دارند که رفعت قرائتهای مختلف را با روشی عجیب و بی سابقه همراه با امتزاج روش های تعبیر معانی و اصول تنغیم و همچنین به کارگیری مهارتهای اداء لحنی مورد استفاده قرار داده است و بدین ترتیب شنوندگان را بیش از بیش به استماع زیبایی های نهفته در واژگان نورانی کتاب خدا فراهم ساخته است. در زمینه جایگاه اجماع قرائت در تلاوت شیخ رفعت می توان به اصالت در احکام و دقت وی در اداء اشاره نمود. هر شنونده بصیری ممکن است پس از دقت در مفاهیم آمیخته با روش های متنوع قرائت به این درک دست یابد. وی قرآن را به لحن عربی می خواند و هرگز در آن ترجیع غنایی و نوح بکار نمی برد او تنها کسی بود که گویی قرآن کریم را همانطور که نازل شده است می خواند. وی فقیر زندگی می کرد و فقیر نیز از دنیا رفت. در مورد هیچ قاری ای به اندازه شیخ رفعت کتاب و مقاله نوشته نشده و هیچ قاری ای به اندازه او شهرت پیدا نکرده است.
ابعاد فنی صوت شیخ محمد رفعت
دکتر یوسف شوقی پژوهشگر موسیقی عربی در مورد ویژگی های منحصر به فرد صدای شیخ رفعت گفته است: صدای او حتی در واپسین سالهای تلاوتش که در آستانه بیماری قرار داشت دارای ویژگی های عالی و بی نظیری بود و همین خصوصیات صدای او را از اصوات سایر قاریان و خوانندگان متمایز می کرد زیرا پس از آن که ما صدای او را در مقایسه با میراث صوتی هفتاد ساله جهان عرب سنجیدیم، دریافتیم که این صوت سحرانگیر در منتهی درجه قله ارزشمندی قرار دارد و همان چیزی که شنوندگان به شکل فطری از شنیدن آن لذت می برند. در شرح این دیدگاه می توان گفت مسیر نت ها و فاصله های صوتی قرائت شیخ، چنان صحیح است که مصداقی حقیقی برای صوت یا فاصله متقن قلمداد می گردد. دکتر شوقی در ادامه تشریح دقیق این صدا می گوید قاری قرآن بر اساس شیوه تلاوت در مقام بیاتی آغاز به خواندن می کند سپس بر مبنای الهاماتی که از آیات می گیرد تدریجاً در مقامات دیگر به پرده های بالاتر صوتی منتقل می شود. آنگاه به تدریج به طبقه ای که از آن آغاز به خواندن کرده بود باز می گردد. بسیاری از قاریان توانایی بازگشت به همان طبقه آغازین را ندارند لکن شیخ رفعت از این قاعده مستثنی است و چنان که تصور کنیم ممکن است اینگونه از اشتباهات به میزان بسیار کمی از یک قاری زبردست دست بزند اما رفعت بر اساس آنچه که ما در آثارش بررسی کرده ایم از این خطا مبرا می باشد.
ویژگی های فنی دراداء و تلاوت شیخ محمد رفعت
گفته اند هنگامی که شیخ رفعت به بیماری حنجره مبتلا شد، صالح عبدالحی به دوستان خویش می گفت اکنون دوست دارم تلاوت شیخ رفعت را بشنوم. وقتی از وی در مورد علت این علاقمندی می پرسیدند در پاسخ گفت می خواهم بدانم که توانایی فعلی وی در تصرفات لحنی چگونه است. این حکایت نشان می دهد که یک موسیقیدان و خواننده اسطوره چنان مفتون اداء لحنی رفعت بوده که تصور داشته است این قاری بزرگ در حال بیماری نیز می تواند شنونده را با اداء خود مسحور سازد. شیخ رفعت سرآمد قاریان عصر طلایی است چنانکه در طبیعت و نهاد و باطن خواندنش، الحان موسیقایی جاری است. او با اداء خود زیباترین، مقدس ترین و عالی ترین اشکال و الوان لحنی را برای شنونده ترسیم می کند و مخاطب را بدون آنکه نیازی به موسیقی دیگری داشته باشد مجذوب خویش می نماید. به باور ما ماهیت الحان جاری در آثار شیخ رفعت جذابیت ویژه ای برای سبک او فراهم کرده است به نحوی که اکثریت مستمعان پس از شنیدن صدای او شیفته اداء آسمانی اش می شوند. این جذابیت بیش از هر چیزی مرهون الحان و ردیف هایی است که او از فرهنگ موسیقایی کوچه و بازار دریافت می کرد. استناد به گفته محمود السعدنی که وی نیز از قاریان مصری می باشد، درک این دیدگاه را میسر می کند. وی در این خصوص می گوید: رمز شگفت انگیزی در اداء شیخ رفعت وجود دارد و این به آن جهت است که اداء وی از ریشه های زمین سرچشمه می گیرد. شیوه خواندن و صدای او نشأت گرفته از صدای دست فروش ها، دوره گردها و مداحان قدیم قاهره است. بدین ترتیب اداء او آمیخته با آرزو و آکنده از درد از ترس و نگرانی و منعکس کننده مشکلاتی است که مردم با آنها دست و پنجه نرم می کنند. فواصل مدوره، زیباترین و اساسی ترین فواصل صوتی مورد استفاده در تلاوت این قاری بزرگ اند که در فراز و فرود جذاب خود، آوای دلنشینی شبیه به آهنگ کمانچه را برای مستمعان تداعی می کنند و تأثرات سحرانگیری بر آنها برجای می گذارند. طنین و زنگ صدای ایشان را شاید به هیچ صدای دیگری نتوان تشبیه کرد. صدایی با زنگ خاص که گوش آدمی را به شدت تحت تأثیر حزن ذاتی خود قرار داده و سرشار از تحریرهای ریز و درشت و انعطاف پذیری بالاست که هرلحظه قادر است از درجه ای به درجه دیگر منتقل شود. وی از جمله قاریانی است که توانسته است ارتفاع صوتی افزون تری را در استخدام الحان قرآنی درآورد. مساحت طبیعی صدای او را در حدود ۵/۲ اکتاو یا ۱۸ درجه صوتی برآورد کرده اند که قادر است به شکل تصنعی، سه درجه دیگر نیز بر آن بیفزاید و به این ترتیب به جواب الجواب درجه لا (حسینی) برسد. صدای او در محدوده اصوات متوسط (باریتون) است. از طرفی قدرت تصویر معانی آیات همراه با روح تحزن که مستمع را در فضایی روحانی و ملکوتی قرار داده و حزنی معنوی را بر وی حاکم می سازد در تلاوت او شاخص است. از جمله خصوصیات لحنی تلاوت وی می توان به این موارد اشاره کرد: استفاده از تمامی مقامات اصلی عربی اما نقش مقام بیات، صبا و حجاز بیشتر نمایان است. شروع تلاوت در مقام بیات همراه با چاشنی مقام صبا و روش صعود وی در مساحت صدا به شکل درجه به درجه است اما پس از هربار صعود به درجه بالاتر تمایل بازگشت به سمت قرار در تلاوت او به چشم می خورد. انتقال مکرر از مقام بیات به مقامات هم درجه همچون صبا و حجاز و همچنین شاخه های فرعی بیات و سپس بازگشت به مقام بیات از دیگر جنبه های لحنی تلاوت این استاد می باشد. همچنین استفاده نادر از جوابات (جواب الجواب اصطلاحی) اما با شیوه ای منحصر به فرد که معمولاً ترکیبی از دو یا سه نغمه پشت سر هم می باشد. همچنین انجام صعودها و نزول غالباً در یک ردیف یا نغمه صورت می گیرد. از جمله معروف ترین آثار وی می توان به تلاوت سوره های مبارکه مریم(س)، هود(ع)، کهف، یونس(ع)، بقره، قمر و الرحمن اشاره نمود. با توجه به اینکه تلاوتهای قابل توجهی از شیخ محمد رفعت برجای مانده است لذا حالت و ویژگی های صدا و لحن این قاری بزرگ برای جهانیان جاویدان شده است. به طوری که می توان در ابعاد گوناگون جلوه های فنی، هنری و معنوی را در جای جای تلاوتهای وی مشاهده کرد و همچنین نشانه هایی از شیوه های تلاوت و الحان قاریان گذشته ای که صدایشان جاویدان نشده است را در ذهن تداعی کرد. شیخ محمد رفعت شیوه بسیار جذابی در تلاوت قرآن داشته است به طوری که در میان قاریان پیش و پس از خود به عنوان یک معیار پذیرفته و به امام المقرئین معروف شد. وی از ویژگی های خاصی در تلاوت برخوردار بود. این ویژگی ها به راستی قابل بررسی و دقت نظر هستند لکن به موارد دیگری نیز اشاره می کنیم. به نظر پیشینه صاحب نظران و قاریان آنچه بیشتر در مورد تلاوت شیخ محمد رفعت جلب توجه می کند این است که تلاوت وی منطبق بر معانی و مفاهیم آیات قرآن کریم است. این ویژگی طبیعتاً ابعادی همچون صوت، لحن، اداء و وقف و ابتدا را در برمی گرفته است. شیخ شعیشع در مورد تلاوت شیخ رفعت می گوید شیخ رفعت با صدا و احساس خود معانی قرآن را تعبیر می کرد. آیات بهشت را با ادای بشارت گونه می خواند و آیات جهنم را در آخرین حد تعبیر حقیقی خود تلاوت می کرد. محمد عزاله رئیس جمعیت دوستداران شیخ محمد رفعت نیز در مورد وی می گوید او در پاره ای از موارد آیات را شش یا هفت بار تکرار می کرد تا معانی آنها را به تصویر بکشد و این درحالی بود که وی درایت موسیقایی نیز داشت و این ویژگی یکی موهبت الهی بود که احتمال خطا در نغمه های او را غیر ممکن می کرد. از دیگر ویژگی های مهم تلاوت شیخ محمد رفعت سازگاری صدای او با مشهودات و مفاهیم قرآنی بود. مهمترین ویژگی شیخ محمد رفعت در این زمینه همانا تصویرنمایی جالب از معانی قرآن کریم و ایجاد ارتباط میان لفظ و معنی بود به طوریکه صدای او خشوع و در عین حال، قوت تأثیر را در یکجا جمع کرده بود و به معرفی مواضع ترسناک، ملامت گری ها، تشویق ها و ترغیب ها می پرداخت و طبیعتاً صدای خود را با آیه ای که می خواند سازگار می کرد. از این رو است که امروز با شنیدن تلاوتهای او احساس می کنیم که در جایی صوتی قوی دارد و در جایی در صدای او سوز و گداز را مشاهده می کنیم. استاد کمال النجمی در اینباره می گوید هنگامی که شیخ رفعت آیات ثواب و رحمت را تلاوت می کرد صدای خود را شادی و بشارت بلند می نمود مانند اینکه در حال استقبال از بوی بهشت است و هنگامی که بر آیه ای از آیات عذاب می گذشت صدایش از ترس، لرزان می شد گویی که می ترسد مبادا توازنش بر روی پل صراط بهم بخورد. همچنین یکی از صاحب نظران با توجه به میزان فهم شیخ رفعت از معانی قرآن کریم و حسن ادای او در قرائت آیات وعد و وعید می گوید: یکی از واجبات در مورد قرآن این است که قاری فهم و ذهن خود را بکار گیرد تا دریابد که به چه چیزی خطاب می شود و اگر بر آیه وعد قرار گرفت به خداوند متمایل، فضل و کرم او را خواستار شود و چنانکه به آیه وعید رسید از آن به خداوند پناه برد. شیخ شعیشع نیز در این مورد می گوید: پیش از رفعت و پس از او هیج قاری ای نیامده است که قرآن را چنین شکل ایمان به خدا، خشوع و حالت و احساس نسبت به قرائت تلاوت کند. از دیگر جنبه های فنی، هنری و معنوی تلاوت شیخ رفعت، شیوه های وقف او در برخی از آیات است که همه آنها وقف های عجیبی به شمار می رود و دلالت بر این دارد که وی قاری بصیری بوده که شنونده را به شنیدن عظمت و جلال کلام خداوند دعوت می کرده است. همانا عظمت تلاوت شیخ رفعت در عدم تکلف او جلوه گر می شود بنابراین کسیکه در تلاوت او تأمل کند متوجه می شود که او قرآن را به روش مُکث (۱۰۶ اسراء) تلاوت می کند. یکی دیگر از مهمترین ویژگی های تلاوت شیخ محمد رفعت ویژگی های موسیقایی در تلاوت اوست. استاد محمد عبدالوهاب در این زمینه می گوید: رفعت موسیقی را دوست می داشت و به آن عشق می ورزید. همین عشق ورزیدن موجب شده بود که برای یادگیری آن تلاش کند. از این رو قواعد و اصول آن را توسط بزرگترین آهنگسازان عصر خود آموخت و همزمان درسهایی را در تفسیر قرآن کریم و علم قرائات در ابعاد وسیع دنبال کرد. در اینجا لازم است بخشی از تحلیل دکتر یوسف شوقی از اساتید موسیقی دانشکده تحقیق علمی و تکنولوژی قاهره را در مورد هماهنگی صدای شیخ رفعت و مقامات موسیقی عربی از نظر بگذارنیم: این صدا هنوز دارای صفات عالی و تفاوتهای بسیار بزرگی که در بین صدای قاریان و خوانندگان قدیم و جدید است چنانکه بخواهیم این صدا را از نظر قیمت هنری بررسی کنیم می توانیم آن را در کنار صداهای گرانبهای دیگری همچون کوکب الشرق و یوسف المنیلاوی طبقه بندی کنیم. از مسائل شایان یادآوری تأثیر نغمه های شیخ رفعت در آهنگسازان هم عصرش بوده است به عنوان مثال آنها در ادای مقام حجاز یا راست از او الهام گرفته اند. او اضافه می کند در ادای شیخ رفعت تمامی ویژگی های یک حنجره عربی که شامل نغمه ها و اوتار صوتی خلاق است وجود دارد و این موضوع یا تصویر نمایی مفاهیم قرآن کریم بسیار زیباتر جلوه می کند. در واقع هیچ یکی از قاریان نمی توانند بر او چیرگی یابند زیرا وی در تمامی طبقات و پرده ها تلاوت می کند و اینکار او همراه با تدریج، رعایت اصول و قواعد ادایی است. به راستی کسی را در طول زندگی خود ندیده ام که صدایی ضعیف داشته اما صدای ضعیف او شامل هجده پرده موسیقی سلیم شود و تا دو بخش کامل از اصوات سه گانه مردانه که در نزد موسیقی دانان معروف است ادامه پیدا کند. شیخ محمد رفعت در تلاوت خود و با چنین صدایی که توسط موسیقیدانان و دستگاههای الکترونیکی مورد بررسی قرار گرفته و ابعاد معجزه آسای آن شناسایی شده است، مقامات موسیقی عربی را با درک هنری و بر اساس آنچه از معانی آیات و هنر تغنی در قرآن درک می کرده به زیباترین شکل اجرا نموده است. او در تلاوتهای خود طیف متنوعی از مقامات اصلی و فرعی موسیقی عربی را مورد استفاده قرار داده است. وی در این زمینه علاوه بر اجرای کامل برخی از نغمه ها، اشاره ای گذرا نیز به برخی دیگر از آنها دارد. به عنوان مثال در تلاوت سوره های قمر و واقعه که توسط شیخ رفعت در دهه ۱۹۳۰ در مسجد فاضل پاشا اجرا شد علاوه بر مقامات اصلی از جمله راست، نهاوند، صبا، بیاتی، کرد و سگاه، شاهد مقامات فرعی محیر، نیروز، چهارگاه، ماهورعربی، عراق و راحه الارواح هستیم. وی همچنین در تلاوت سوره یونس آیات ۱۸ الی ۳۱ علاوه بر استفاده از مقامات اصلی بیاتی، کرد، صبا، سگاه و حجاز از مقامات فرعی همچون محیر، شوری، بستنگار، بیاتین، عجم عشیران، شوق افزا، حجازکار، عراق، هزام و کرد نیز استفاده کرده است.
ویژگی های معنوی و تصویرگرایانه در تلاوت شیخ محمد رفعت
قاطبه صاحب نظران بر این باورند که شیخ رفعت به شکل ویژه ای معانی قرآن کریم را برای شنوندگان به تصویر کشیده است. بدون ترتید رمز این توانایی را می توان نهفته در ویژگی های معنوی و صفات اخلاقی شیخ رفعت دانست. برخی دیدگاهها نیز مؤید این گفته اند چنانکه محمود السعدنی در این مورد می گوید رفعت مملو از ایمان و تصدیق نسبت به آنچه که می خواند بود. علی خلیل تهیه کننده پیشکسوت رادیو مصر نیز در این خصوص گفته است رفعت آنچه آرام و بهره مند از ضمیر مطمئن بود که وقتی در جوارش مینشستی تصور می کردی که در کنار خوشبخت ترین مرد دنیا نشسته ای زیر صفا، اطمینان، ایمان و پاکی ویژه ای در چهره او موج می زد و تو گویی احساس می نمودی که وی از اهل زمین نیست. مجموع این ویژگی های موحب میشد تا جلوه های تعبیری بی نظیری در تلاوت او متجلی گردد. وقف های استثنائی او در آیات مختلف این ادعا را ثابت می کند. وی در بسیاری از وقف های خویش شرایط مناسبی را برای تدبر در معانی ایجاد کرده است. این امر به شکل ویژه ای مورد توجه صاحب نظران قرار گرفته و موجب شده تا در این باب به قلم فرسایی بپردازند و از مهارت او در رعایت صحیح فواصل آیات و نیز وصل های بدیعی که مفاهیم نوینی را پدیدار ساخته اند سخن ها بگویند. او همچنین صدای خود را مشاهد گوناگون وفق معنا تطویع می کرد و آن را مطابق مفاهیم مختلف در پرده های متناسب صوتی بکار میگرفت. بدین ترتیب زمینه های درک معانی آیات را به شکل جالبی فراهم می ساخت و شنوندگان را از معارف الهی سیراب می نمود.
نوشته: سید امین میرزایی