برشی از کتاب

به فرموده امام باقر(ع) منظور از عبارت نورانی {وَأتُوا البُیُوتَ مِن اَبوَابِهَا – 189 بقره} آن است که باید هر کاری را از راه خودش انجام داد. یعنی برای کسب موفقیت در هر کاری باید ابتدا روشهای مناسب برای انجام آن کار را شناخت و سپس از آن طریق اقدام نمود. یکی از مهمترین اموری که انسان با آن مواجه است و با شکل گیری شخصیت او پیوندی عمیق دارد مسئله تعلیم و یادگیری و یاددهی است که قسمت عمده آن از طریق مدرسه، محیط آموزشی و معلم انجام می گیرد. بنابراین شاید بتوان گفت که هنر معلمی یکی از عاطفی ترین و انسانی ترین هنرها و مهارتهاست و بر این اساس راهبردهای یاددهی و یادگیری از ظریف ترین، دقیق ترین و در عین حال پیچیده ترین تخصصهایی است که هر معلمی به تناسب رشته درسی و سطحی که در آن تدریس می کند باید با آن آشنایی داشته باشد. بدیهی است راهبردهای یاددهی و یادگیری به طور مفصل در کتابهای علوم تربیتی و روانشناسی تربیتی توضیح داده شده است که به صورت یک چهارچوب کلی می تواند در تدریس همه رشته ها و درسها مورد استفاده قرار گیرد. اما تدریس هر درسی به اقتضای شرایط، موضوع و محتوایی که دارد، طرحها، راهبردها و تمثیلهای خاصی را ایجاد می کند؛ بخصوص تدریس قرائت قرآن که تاکنون به عنوان یک درس کمتر مورد توجه پژوهشگران علوم تربیتی قرار گرفته است.

بر این اساس در این بخش به برخی از راهبردها و نحوه بکارگیری آنها در تدریس قرآن اشاره نموده و قواعد کلی و علمی این راهبردها را برای موضوع قرائت قرآن کریم مورد بررسی قرار می دهیم.

راهبردهای یاددهی و یادگیری

مفهوم راهبرد:

 اصطلاح راهبرد در قلمرو آموزش و پرورش، مشتمل بر رشته فعالیتهای ویژه ای است که توسط معلم جهت تسهیل در فرایند یاددهی و یادگیری انجام می گیرد. به تعبیری دیگر راهبرد یاددهی و یادگیری یا روش تدریس عبارت است از راه منظم، باقاعده و منطقی برای ارائه تدریس توسط معلم. یعنی معلم باید از طریق روشی که بکار می گیرد به دانش آموزان کمک کند تا آنها تمامی اهداف آموزشی را بیاموزند.

گاهی ممکن است راهبرد یا روش تدریس مناسب برای یک درس توسط برنامه ریزان درسی بر اساس محتوا و موضوع درس انتخاب شود اما شیوه منطقی تر آن است که معلمان به هنگام تدریس هر درس، با توجه به موضوع و محتوای درس، مقتضیات کلاس، آمادگی شرایط و امکانات و توانایی درک و فهم دانش آموزان، راهبرد مناسب را برای تدریس انتخاب نمایند. در جریان انتخاب راهبرد مناسب برای تدریس یک درس نیز دو نظریه وجود دارد:

1): برخی از متخصصان تعلیم و تربیت و برنامه ریزی درسی معتقدند که برای تدریس هر درسی باید از یک روش مشخص استفاده شود

2): برخی دیگر اعتقاد دارند که هیچ الزامی وجود ندارد که برای تدریس یک درس از یک راهبرد استفاده شود بلکه می توان در یک برنامه درسی از انواع راهبردهای مناسب استفاده نمود.

این شیوه دوم که مناسب ترین راهبردها را در فرایند یاددهی و یادگیری مورد استفاده قرار می دهد روش ترکیبی نامیده می شود. انتخاب روش ترکیبی و کاربرد آن در تدریس به دو دلیل عمده توصیه می شود یکی آنکه یک روش خاص ممکن است برای انتقال نوع و سطح معینی از دانش مناسب باشد در حالیکه برای انتقال انواع و سطوح دیگر روش مناسبی نباشد. دیگر اینکه بعضی از دانش آموزان با توجه به سن یا استعدادی که دارند ممکن است با یک روش خاص، مطالب درسی را با سهولت بیشتری بیاموزند در حالی که دانش آموزان دیگر با روش دیگر، بهتر قادر به آموختن باشند.

به عنوان مثال روش سرمشق گیری (تقلید) در تدریس قرآن کریم به صورت مستقل تنها برای آموزش سطح دانش فنی و مهارت های اولیه مناسب است اما اگر قرار باشد آموزش در سطح عمیق تر انجام شود این روش در کنار روش های دیگر برای ایجاد تنوع و انگیزش، بیشتر قابل استفاده خواهد بود. در نهایت هر معلمی باید با انواع راهبردهای یاددهی و یادگیری آشنا باشد تا بتواند در شرایط مختلف برای آموزش مواد آموزشی متفاوت راهبردهای مناسب را انتخاب نماید.

انواع راهبردهای آموزشی نوین (فعال)

در این بخش به انواع راهبردهای آموزشی نوین اشاره خواهیم نمود. برخی از این نوع راهبردها که در تدریس هنر قرائت قرآن کریم نیز قابل استفاده هستند عبارتند از:

الف): روش تقلید یا سرمشق گیری

یکی از راههای متداول یادگیری به ویژه در مورد کودکان و نوجوانان و بعضی از بزرگسالان، بهره گیری از روش تقلید آموزی یا سرمشق گیری است. انسان از آغاز خلقت، از طریق سرمشق گیری، روش زندگی اجتماعی را از سایر انسانها و حتی از حیوانات چیزهای آموخته است آنچنان که بر اساس آیه 31 سوره مبارکه مائده، قابیل چگونگی دفن و پنهان کردن جسد برادر را از زاغ آموخت. در این شیوه یادگیری، یا الگو و سرمشق در مقابل فرد قرار می گیرد و یا فرد، خود آن را انتخاب می کند و یا به تقلید از رفتار او می پردازد. تقلید گرچه تکرار رفتار مشاهده شده است، به همان شکلی که انجام شده و کودکان نیز بر اساس غریزه، هر کاری را بدون تفکر تقلید می کنند، اما انسان بالغ بدون هدف تقلید نمی کند.

انسان باید برای تقلید انگیزه داشته باشد و تکرار رفتار مشاهده شده در جهت رفع نیاز یا حل مشکلی انجام شود. یعنی انسان ابتدا چیزی را از طریق حواس، ادراک می کند و سپس با کمک تفکر و تعقل در جهت رفع نیاز خویش، آن را انجام می دهد. بنابراین برای کسب یادگیری قرائت قرآن کریم از طریق سرمشق گیری، باید ابتدا انگیزه لازم در قرآن آموزان ایجاد شود تا رفتارهای مورد نظر را با علاقه و انگیزش انجام دهند و با تمرین و تکرار، یادگیری در آنان تثبیت شود. این راهبرد را می توان هم در جهت آموزش مطالب تازه و هم در جهت اصلاح رفتارهای آموخته شده بکار برد. لازم به ذکر است که بهره گیری از راهبرد تقلید برای سه هدف کسب مطلب جدید، اصلاح مطلب آموخته شده و ارتقاء مطالب کسب شده مورد استفاده قرار می گیرد و نحوه استفاده از سه شیوه مذکور باید مورد توجه معلم و متعلم باشد.

در کاربرد این روش به دو نکته مهم باید توجه داشت. نخست اینکه بین سرمشق و سرمشق گیرنده باید نوعی سنخیت یا شباهت وجود داشته باشد مانند سن، سال تحصیلی، علاقه، توانمندی صوتی، تجربه و دیگر اینکه شخصی که سرمشق واقع می شود باید از مهارت و اعتبار زیادی برخوردار باشد. در تدریس قرآن نیز چنانچه سرمشقی به دانش آموزان عرضه می شود بهتر آن است که یکی از نوجوانان یا جوانان هم سن و سال آنان باشد. برای دختران، سرمشقی از قاریان دختر و برای پسران سرمشقی از قاریان پسر انتخاب شود. و نکته مهم اینکه این سرمشق از میان کسانی باشد که در مراحل باکیفیت تلاوت قرار داشته باشند تا از اعتبار کافی و قابل قبولی نیز برخوردار باشند. بکارگیری این راهبرد حداقل دارای دو امتیاز مهم است. اول اینکه نمونه کاملی از رفتاری که قرار است آموخته شود در اختیار یادگیرنده قرار می گیرد و امتیاز دوم اینکه فراگیر، نیازی به آزمایش و خطا ندارد چرا که سرمشق کاملی را در اختیار دارد و سعی می کند خود را به آن نزدیک کند.

مراحل یادگیری از طریق سرمشق

 یادگیری از طریق سرمشق در چهار مرحله انجام می گیرد که عبارتند از:

1 – مرحله توجیهی

2 – مرحله به یادسپاری

3 – مرحله تولید یا بازآفرینی

4 – مرحله انگیزشی

هر کدام از این مراحل را به اختصار توضیح خواهیم داد.

1 مرحله توجیهی

در اولین مرحله یادگیری، متعلم باید به رفتار سرمشق توجه کند وگرنه چیزی از رفتار او را نمی آموزد. بنابراین سرمشق باید به لحاظ ویژگی های شخصی مورد توجه یادگیرنده قرار گیرد یا با ایجاد انگیزه های بیرونی، دقت و توجه فراگیر به سرمشق جلب شود. به عنوان مثال، توجه دانش آموزان به معلمان با شخصیت و آشنا به اصول و فنون قرائت، باعث توجه به تلاوت آنها به عنوان سرمشق می شود و همچنین توجه و اهمیتی که کودکان و نوجوانان برای شنیدن و تقلید از تلاوت قاریان معروف قائلند موجب آموزشی دقیق تر و بهتر خواهد بود.

2 مرحله به یادسپاری

پاسخ به رفتارهای نادرست و اصلاح این رفتارها قبل از اینکه به صورت عادت درآیند، و تأیید عکس العملهای صحیح در جهت ایجاد و تثبیت عملکردهای ماهرانه در یادگیرنده، از تدابیر خاص و مهم آموزشی این بخش است. به عنوان مثال وقتی قرآن آموزان تلاوت سرمشق را تکرار می کنند معلم باید اشتباهات آنان را گوشزد و اصلاح نماید و تلاوت درست آنان را ضمن تأکید، تقویت نماید.

3 مرحله انگیزشی

در این مرحله معلمان با تأیید و تقویت رفتارهای تقلید شده توسط دانش آموزان، به اصلاح اشتباهات و عمق بخشیدن یادگیری در قرآن آموزان کمک می کنند. در این زمینه تشویق های غیرکلامی، کلامی و عملی معلمان قرآنی می تواند آثاری چشم گیری در تمرین تلاوتهای سرمشق گرفته شده و یادگیری بهتر و دقیق تر نکات قرائتی در قرآن آموزان داشته باشد. در این بخش معلمان قرآنی و بخصوص معلمان قرائت همواره به عنوان یک سرمشق و فرد قابل اعتماد و شاخص مورد توجه متعلمین می باشند. از این نظر معلمان قرآنی باید خود کاملاً به قواعد قرائتی به صورت نظری و عملی آشنا باشند. همچنین معلمان آگاه می توانند از دانش آموزان ممتاز کلاس که تلاوت قابل قبولی دارند به عنوان سرمشق برای دانش آموزان کلاس استفاده کنند. به جهت تقویت و تثبیت در یادگیری لازم است ضمن فراهم کردن فرصت و امکان تمرین و تکرار سرمشق ها در کلاس، به گونه ای که معلم اطمینان پیدا کند قرآن آموزان به طور کامل، تقلید از سرمشق را فراگرفته و می توانند نکات قرائتی را درست اجرا کنند، باید عمل کرد. اقدام به تشویق و تقویت دانش آموزان در جهت اصلاح تلاوت و تثبیت یادگیری قرائت، با توجه به مراحل چهارگانه راهبرد سرمشق گیری از دیگر مواردی است که معلمین قرائت باید به آن توجه نمایند.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *