جایگاه و اهمیت تقلید در تلاوت (بخش ۱)

امروزه مبحث تقلید در کشور ما بحثی بسیار حیاتی و مهم شمرده شده و در این خصوص نظرات بسیار متفاوتی ارائه گردیده است. جای دارد قبل از اینکه وارد این مبحث بسیار مهم و حیاتی شویم ابتدا به صورت نقادانه به بررسی بعضی از نظرات بپردازیم.

از  مهمترین مسائل پیش روی جامعه تلاوت قرآن در ایران که گاهی به عنوان مسئله ای چالشی از طرف بسیاری از قراء و گاهاً اساتید مطرح می شود، گوناگونی نظرات و تفاوت بسیار فاحش این نظرات با یکدیگر می باشد. بسیاری از این نظرات برای جامعه تلاوت تبدیل به معضل شده و بسیاری را سردرگم کرده است. از منظری دیگر، گوناگونی نظرات نشانه پویایی و رو به رشد بودن جامعه تلاوت می باشد. همچنین دستیابی به منابع علمی و … و همچنین نوع و کیفیت دید استاد به یک اسلوب تلاوت باعث ایجاد چنین دیدگاه هایی شده است. اگر بخواهیم به صورت نقادانه به این مسئله نگاهی داشته باشیم چند مورد زیر به عنوان نمونه باعث ایجاد معظل کرده است. البته موارد زیاد است ولی جهت تذکر به چند مورد اشاره می شود:

۱ – آشنا نبودن مدرس با یک روش و اسلوب تلاوت

بسیاری از مدرسین قرائت با یک روش لحنی که به صورت تقلیدی اجرا می شود به صورت کیفی و کارشناسی آشنایی ندارند و بیشتر اطلاعات لحنی آنان پیرامون مباحث نغمی و تحریری آن است.

۲ – عدم آشنایی مدرس با نوارها و تلاوت های یک استاد

بسیاری از مدرسین قرآن در کشور با نوارها و تلاوت های یک استاد آشنایی ندارند. بسیاری از افراد هستند که از تعداد تلاوت هایی که از یک قاری به جای مانده است، بیشتر چند مورد آشنایی ندارند و این در صورتی است که یک قاری بزرگ صدها تلاوت دارد.

۳ – در بسیاری از موارد، استاد با یک اسلوب تلاوت ارتباط حسی و معنوی برقرار می کند ولی شاگرد وی چنین حالتی ندارد. در این خصوص بسیار مشاهده شده است که استاد شاگرد خود را طبق سلیقه خود هدایت می کند که این کار اشتباه می باشد.

۴ – عدم داشتن هدف لحنی و فنی در تقلید از یک سبک تلاوت.

 بسیاری از مقلدین در دوران تقلید خود نمی دانند که هدف از تقلید در تلاوت قرآن چیست؟ بسیاری از مقلدین در دوران تقلید خود با مسائل زیبایی شناسی و زیبایی شناختی تلاوت آشنا نمی شوند و پس از دوران تقلید خود با بسیاری از مسائل فنی تلاوت قاریان آشنایی ندارند. این در صورتی است که تقلید مبنا و پایه هنر تلاوت می باشد و تمامی مصادیق لحنی و صوتی در یک نمونه تلاوت از یک استاد بارز مصری وجود دارد.

۵ – انتخاب یک قرائت برای تقلید به صورت کارشناسی و تحقیق میدانی صورت نمی گیرد.

به طور قطع و یقین یکی از معضلات بسیار مهم در بخش تقلید، عدم انتخاب یک قرائت کارشناسی شده برای مقلد است. بسیاری از تلاوت هایی که گاهاً برای شروع تقلید مطرح می شود بسیار کیفی و با سطح بالای نغمی اجرا شده است لذا قاری مقلد باید زمان زیادی را صرف فراگیری آن نماید و این در صورتی است که اگر یک تلاوت کارشناسی شده حتی کوتاه توسط مقلد مورد تقلید قرار گیرد باعث ایجاد انگیزه، جذابیت و حس تعلیم بیشتر در وی ایجاد می شود.

۶ – علاوه بر موارد مذکور، راهنمایی های غیر کارشناسی و غیر هدفمند در این راستا بر مشکل شدن و بی هدف شدن مقوله تقلید کمک کرده است. بسیاری از مقلدین از روی علاقه زیاد و عشقی که نسبت به فراگیری تلاوت قرآن دارند تعدادی از تلاوت های یک استاد را تقلید کرده و به استاد خویش ارائه می نمایند.  بسیاری از مدرسین که در نقش راهنما قرار می گیرند، مقلد را به اشتباه انداخته و آنان را از ادامه راه کمی دلسرد می کنند. از طرفی نیز بسیاری از مقلدین به نقشه راهی که برای آنان تعیین شده است اهمیت نمی دهند و پس از تقلید چند نوار و نائل شدن به درجه ای نسبی در تلاوت از ادامه تقلید صرف نظر کرده و طبق صلاحدید و اجتهاد خود به ادامه تلاوت می پردازند. نتیجه چنین کنش و واکنش هایی باعث شده است که شاهد ارائه تلاوت های ضعیف،  بسیار شبیه به یکدیگر، تکراری و به دور از خلاقیت و تکنیک باشیم.

 البته همانطور که در فوق اشاره گردید، موارد و معضلات مبتلی به مسئله تقلید بسیار زیاد است. هدف از این نوشتار پرداختن کارشناسی و ارائه روشی نوین در مسئله تقلید است که البته نیازمند کسب لوازم، ابزارها و مهارتهای آن می باشد.

چه زمانی باید تقلید کرد؟

یکی از سوالات مهمی که در بحث تقلید همیشه مطرح بوده است این است که از چه زمانی باید شروع به تقلید کرد؟ در پاسخ به این سوال ابتدا باید به وارد زیر اشاره کرد:

فردی که قصد تقلید از یک اسلوب لحنی را دارد باید موارد زیر را ابتدا طی کرده باشد:

۱ – با مسائل روخوانی و روانخوانی آشنایی داشته باشد و قرآن را به صورت روان بخواند.

۲ – با مسائل عملی تجوید عمومی قرآن آشنایی داشته باشد. مسائل عمومی تجوید شامل رعایت قرائت حرکات کوتاه و کشیده، کیفیت اداء حرکات، رعایت غنه، رعایت مد، آشنایی کلی با قوانین ادغام و اخفاء و رعایت آنها و همچنین تلفظ حروف می باشد.

پس از اینکه فرد از نظر موارد بالا مورد تایید قرار گرفت، باید از لحاظ فاکتورهای زیر مورد آزمایش قرار گرفته و تست شود. کیفیت و روش اجرای موارد ذیل نیاز به تجربه و دانش فنی و لحنی دارد لذا بسیاری از افراد قادر به اجرای موارد مذکور ذیل نیستند. مواردی که در زیر اشاره می شود به ترتیب اهمیت می باشد. یعنی اگر فردی در فاکتور اول مورد تایید قرار نگرفت قطعا موارد بعدی را نیز نخواهد توانست که اجرا نماید.

 ۱ – تست گوش موسیقایی

عنوان گوش موسیقایی عنوانی است برای اندازه گیری توانایی ذهنی و استعداد آهنگی یک فرد که از طریق شنیدن به آن نائل می  شود. لذا در واقع گوشی به نام موسیقایی در انسان وجود ندارد که آزمایش شود بلکه این موضوع در واقع تست استعداد ذهن در تجزیه و تحلیل یکجای یک آوا یا نغمه می باشد که طبیعتا از طریق شنیدن میسر می باشد. امروزه تست گوش به صورت علمی صورت می گیرد. کلاس هایی تحت عنوان سلفژ، امروزه عهده دار این موضوع می باشد. اما با توجه به اینکه بسیاری از مدرسین قرآن با این موضوع آشنا نیستند ما به ارائه راه های تجربی بسنده می نماییم. استاد باید با اجرای نغمات به صورت بسیار ساده تا پر تحرک گوش متقاضی را تست نماید. یعنی می تواند با اجراهای خود یا با پخش قطعاتی از اساتید مختلف به نتایج مورد نظر برسد. همچنین می تواند با ارائه یک قطعه چند دقیقه ای کوتاه و دادن یک فرصت چند روزه از متقاضی درخواست کند که آن قطعه را تقلید نموده و به وی تحویل نماید. اگر مقلد در اجرای قطعات به صورت دقیق عمل نموده باشد نشان از استعداد موسیقایی مطلوب وی می باشد ولی اگر در اجرای دقیق قطعات تلاش کرده باشد ولی نتوانسته باشد انتظارات را برآورده نماید وی توانایی تلاوت قرآن به صورت هنری را نخواهد داشت. البته این مسئله نسبی است. بسیاری از افراد هستند که با کثرت شنیدن رشد می کنند و به درجات مطلوب می رسند. هدف از تقلید در این قطعات نیز دقیقا همین مسئله است. اگر شخصی به حداقل های لحنی نائل شده باشد می تواند با تمرین و ممارست موفق شود ولی اگر شخصی پس از مدتی نتواند قطعات کوتاه را به صورت دقیق اجرا نماید انتظار اجرای قرائت منغومه توسط وی انتظاری بیجاست.

 ۲ – تست و آزمایش انعطاف و تحریر صدا.

 قدرت انتقال از یک پرده به پرده دیگر به صورت های متصل و منفصل که در علم موسیقی با عنوان لگاتو و استگاتو شناخته می شوند. همچنین تست فرم های مختلف تحریری از ساده به مشکل و به صورت آوایی و کلامی.

۳ – تست و آزمایش طول نفس.

قابل ذکر است که تمامی توانایی های لحنی یک قاری سوار بر نفس وی می باشد. در واقع نفس مرکبی است که همه هنرهای تلاوت را به دوش می کشد. مرکب بعدی صوت است که سنگینی زیادی را بر شانه های نفس قرار می دهد. نفس یکی از ابزارهای بسیار هم لحنی در تلاوت می باشد. همچنین قابل ذکر است که یکی از فاکتورهایی که باعث ایجاد تمایز در بین قراء می شود مسئله طول نفس است. مهارتهای استفاده از نفس باعث ایجاد جذابیت و جلب توجه در تلاوت می شود. لذا شناخت مباحث مربوط به نفس گیری و راه های درست استفاده کردن از آن نیز بسیار مهم است که باید در جای خود به آن پرداخته شود. استفاده از طول نفس در قرائت تحقیق، به صورت موردی صورت می گیرد و قاریان قرآن باید به این مسئله توجه ویژه نشان دهند. استفاده مستمر از قطعات طولانی باعث افت تلاوت و تبدیل شدن آن به یک مسئله ضد ارزشی می شود. اجرای قطعات طولانی باید در کنار قطعات کوتاه و متوسط باشد تا ایجاد جذابیت نماید. همچنین اجرای قطعات طولانی و مطلوب و با کیفیت به همراه طول نفس به مقدار حداقل سی ثانیه از جمله موارد دیگر در این آزمایشات می باشد. رسیدن توانایی استفاده از نفس در تلاوت به مقدار ۳۰ ثانیه و حذف مشکلات موجود در آن، از جمله اهداف اولیه برای ارتقاء این ابزار مهم لحنی به شمار می رود. همچنین قابل ذکر است که به طور نسبی قرائت هر کلمه در قرائت تحقیق ۲ ثانیه به طول می انجامد و قرائت ۱۵ کلمه معمولا در رسم الخط عثمان طه نزدیک به یک خط و نیم می باشد. البته این ۲ ثانیه در صورتی است که در جمله، مدهای زیاد، غنه و اخفاء و … نیز زیاد وجود نداشته باشد که کشش موارد مذکور از تعداد کلمات می کاهد. برای مثال در آیه یآ ایها الذین ءامنوا توبوا الی الله توبهً نصوحاً قاری باید کلمات آن را حداقل بین ۲۰ الی ۲۴ ثانیه تلاوت نماید. البته همانطور که اشاره شد این مسئله، مسئله ای کاملاً نسبی است و دارای قانون مدونی نبوده و قانون حاکم بر تلاوت های بسیاری از اساتید می باشد. همچنین اگر در این مورد تحقیقی میدانی صورت گیرد به احتمال ارتباطی بین سرعت قانون تحقیق در یک جزء (۲ ساعت)  و تعداد کلمات آن دارد. اما می تواند ملاک مناسبی برای ثبیت سرعت و طول نفس باشد.

 در نوشتارهای پیشین و به صورت مبسوط به مسئله مراتب نغمی در تلاوت قران کریم پرداخته شد. مهمترین و اصلی ترین مرتبه نغمی که زیربنای تمامی مراتب هنری تلاوت قران می باشد همان مرحله تقلید است. در این مرحله که شاید بتوان تسلیم بودن محض و تبعیت بی چون و چرا را برای ان عنوان کرد، قاری با مراحل مختلف و ضوابط یک تلاوت مطلوب و هنرمندانه آشنا می شود. مرحله تقلید فرصتی است برای آموختن زیبایی شناسی و زیبایی شناختی هنر تلاوت. اما اینکه این هنر را چگونه و از طریق چه روشی می توان منتقل کرد بسیار جای بحث و نکته دارد. در این خصوص بسیاری از اساتید فن به ارائه مطالب و نکات پرداخته اند.

ادامه دارد ….