دلایل شهرت شیخ عبدالفتاح شعشاعی بهعنوان «فنانالقراء»
در ادامه واکاوی شخصیت و تلاوتهای قاریان مصری به استاد عبدالفتاح شعشاعی رسیدیم؛ سیدامین میرزایی، کارشناس قرائت قرآن کریم در رابطه با زندگی شیخ عبدالفتاح شعشاعی با بیان اینکه وی از قاریان نسل اول عصر طلایی تلاوت در مصر است، اظهار کرد: شیخ عبدالفتاح شعشاعی قاری است که به لحاظ لحنی و بهدلیل ویژگیهای بسیار بارز تلاوت مشهور به فنانالقراء شد که به معنای هنرمند قاریان است و تا زمان کهولت سن نیز قوت و جوانی صدای خود را حفظ کرد.
وی بیان کرد: شیخ عبدالفتاح شعشاعی در سال ۱۸۹۰ میلادی در روستای شعشاع در استان منوفیه مصر به دنیا آمد و در همان سنین کودکی قبل از ۱۳ سالگی موفق شد تا قرآن را حفظ کند. سپس، بعد از این مرحله بهدلیل اینکه بتواند در مؤسسه الاحمدی که مرکز مهمی در تعلیم علوم قرآنی بود، تجوید و علوم قرآنی را یاد یگیرد به شهر طنطا سفر کرد و پس از آن نیز به قاهره رفت و در الازهر به یادگیری قرائت سبع مشغول شد.
میرزایی ادامه داد: شیخ شعشاعی در حدود سال ۱۹۱۶ با توجه به درخشش نبوغش در تلاوت در طنطا و مناطق اطراف محل سکونتش یعنی شعشاع به شهرت رسید. وی در طنطا ازدواج کرد و دوباره به قاهره رفت و در محله جمالیه قاهره که محله سنتی و دینی در این شهر بود ساکن شد.
کارشناس قرائت قرآن کریم در ادامه با بیان اینکه وی در قاهره ابتدا یک گروه تواشیح تشکیل داد و در کنار تلاوت قرآن به انشاد دینی نیز میپرداخت، تصریح کرد: عبدالفتاح شعشاعی همچنین، گروهی تشکیل داد که از جمله افراد این گروه میتوانیم به ذکریا احمد اشاره کنیم که در گروه تواشیح علی محمود نیز فعالیت میکرد.
وی در ادامه با اشاره به اینکه مردم بهویژه به واسطه برنامههایی که از گروه تواشیح شیخ شعشاعی استماع میکردند خیلی به وی علاقهمند شدند، بیان کرد: اما تواشیح و انشاد دینی آن چیزی نبود که در نهایت شعشاعی را راضی کند بنابراین خود را از این گردونه خارج کرد و بیشتر به تلاوت قرآن مشغول شد.
میرزایی با اشاره به اینکه شعشاعی در همان ایام شبی در مراسم اختتامیه میلاد سیدالشهدا(ع) امام حسین(ع) که از ایام بسیار مهم در مصر و قاهره محسوب میشود و جشنهای بزرگی نیز در این شبها برگزار میشود، شرکت کرد، گفت: شعشاعی در شب اختتامیه این مراسم در مسجد امام حسین(ع) حضور پیدا کرد و این همان مسجدی بود که قاریان بسیار مشهور مانند شیخ عیساوی، محمد جادالله و … در آن حضور داشتند و تلاوت میکردند.
کارشناس قرائت قرآن کریم در ادامه سخنان خود با بیان اینکه همچنین، چهرههای مشهور دیگری نیز مانند علی محمود و محمد رفعت نیز در این مراسم حضور داشتند، افزود: حضور شعشاعی در این محفل و تلاوتش باعث شد جایگاه ویژهای را در بین دوستداران فن تلاوت قرآن کریم پیدا کند.
وی با بیان اینکه به خاطر صدای قوی و لحن جذابی که در تلاوت شیخ شعشاعی وجود داشت، وی جای خود را در قاهره باز کرد و بسیار مشهور شد، اظهار کرد: تلاوت های بسیار خوبی از وی در مجالس مختلف قاهره باقی ماند که از جمله آنها میتوانیم به تلاوتی اشاره کنیم که در سال ۱۹۴۶ انجام داد و شامل تلاوت سورههای نجم و قصار الصور است که جزء شاهکارهای وی و برای عموم شناخته شده است و طرفداران زیادی دارد.
میرزایی در ادامه تصریح کرد: اگر بخواهیم به تلاوت دیگری از شیخ شعشاعی اشاره کنیم که در مراسم دینی در مسجد سیدهزینب قاهره انجام شد، میتوانیم به تلاوت سورههای انسان، تکویر و انفطار اشاره کنیم که جزء تلاوتهای خوب ایشان در شهر قاهره است.
وی ادامه داد: در اینجا باید به موضوع مهمی اشاره کنیم که اگرچه سبک تلاوت شعشاعی یک سبک ویژه منحصر به فرد و نوین قلمداد میشد اما بازهم در راه و روش تنغیمی در حقیقت برگرفته از سبک تلاوت قاریان قبلی بود. این یک امر بسیار طبیعی در فن تلاوت است چون اکثریت قاریان سبک تلاوت خود را بر پایه تلاوت قاریان قبلی بنا کردند.
کارشناس قرائت قرآن کریم اظهار کرد: در این زمینه ابراهیم شعشاعی که فرزند شیخ عبدالفتاح است، میگوید که پدرم در تلاوت قرآن متأثر از احمد ندا بود. این موضوع دو مطلب را برای ما روشن میکند. ابتدا مایه و ریشه سبک عبدالفتاح را معرفی میکند و دیگر اینکه تا حدودی مشخص میکند که شیخ احمد ندا در چه مایه لحنی تلاوت میکرده است.
وی در ادامه افزود: این امر نیز تصوری را برای ما به وجود میآورد که بتوانیم به صورت ضمنی به شیوه تلاوت احمد ندا پی ببریم و بفهیم که سبک وی دارای یک سیر صوتی منطقی از اوجها و فرودها همراه با یک روال طبیعی شروع، اوج و فرود بوده و همینطور از مقامات متنوع در تلاوت خود استفاده میکرده است.
میرزایی تصریح کرد: در مورد ورود شعشاعی به رادیو نیز داستان جالبی مطرح است که البته موضوعش مربوط به برخی قاریان همدوره وی نیز میشود. وقتی رادیو بهعنوان فنآوری جدید وارد کشور مصر شد، بسیاری از قاریان نسل قبل از رادیو دعوت این سازمان برای انجام تلاوت را قبول نکردند و فکر میکردند که این کار یک بدعت است و برخی فکر میکردند این کار حرام است.
کارشناس قرائت قرآن کریم ادامه داد: شعشاعی نیز در این موضوع از بقیه قاریان مستثنی نبود و همین تفکر را در مورد تلاوت در رادیو داشت. البته این قضیه باعث شد تا شعشاعی دو سال دیرتر از قاریان همدوره خود مانند محمد رفعت وارد رادیو شود چراکه محمد رفعت در سال ۱۹۳۴ وارد رادیو شد اما شعشاعی دو سال دیرتر یعنی در سال ۱۹۳۶ تلاوت خود را در رادیو آغاز کرد.
وی در ادامه بیان کرد: در مدت ۲۶ سال یعنی تا زمان فوت شیخ شعشاعی، رادیو تلاوتهای زیادی از وی پخش کرد که البته مقدار زیادی از این تلاوتها به صورت زنده پخش میشدند و به دلیل عدم وجود شرایط لازم برای ضبط، این تلاوتها ضبط نمیشد و در آرشیو قرار نمیگرفت چون زنده اجرا میشد.
میرزایی افزود: در مورد تلاوتهای ضبط شده از وی اقوال زیادی وجود دارد اما آنچه بیشتر مورد تأیید است این است که در حدود ۳۰۰ تلاوت از وی در رادیو ضبط شد که البته در کمال تعجب هماکنون ۳۰ تا ۴۰ و برخی مواقع نیز گفته میشود که نزدیک یه ۷۰ تا ۷۵ مورد از آنها پخش شده و بقیه در آرشیو رادیو مدفون شدند.
کارشناس قرائت قرآن کریم اظهار کرد: به هر حال تلاوتهای دیگری نیز از وی ضبط شد که مربوط به تلاوتهایی میشود که در مجالس عمومی و برخی سفرهای خود انجام داد که جزء شاهکارهای عصر طلایی تلاوت است. جالب این است که شعشاعی یک دوره تلاوت از کل قرآن نیز ضبط کرد.
وی گفت: باید به این قضیه اشاره کرد که چون ضبط دوره کامل تلاوت قرآن هزینه زیادی تحمیل میکرد، معمولاً رادیو قاهره اقدامی برای این کار انجام نمیداد در صورتیکه رادیوهای خارجی مستقر در قاهره این کار را قبول میکردند و این ضبطها انجام میشد. دوره تلاوت کامل شعشاعی نیز توسط رادیو لندن روی گرامافون ضبط شد و یکسری کارها برای تدوین و بهبود روی آنها انجام شد.
میرزایی اظهار کرد: متأسفانه طوری که یکی از فرزندان شیخ گفته است، این دوره تلاوت هنگام انتقال به قاهره در فرودگاه قاهره توقیف شد چون در آن ایام روابط بین قاهره و لندن مقداری تیره بود و عوامل امنیتی فرودگاه نیز چون از محتوای صفخات اطلاع نداشتند این محمول را توقیف کردند و پس از توقیف نیز معلوم نشد که صفحات به کجا منتقل شدند و در نهایت اطلاعی از سرنوشت آنها به دست نیامد.
کارشناس قرائت قرآن کریم ادامه داد: شیخ شعشاعی طی حیات قرآنی خود به یکسری از کشورهای اسلامی و عربی سفر کرد و در آن کشورها به تلاوت پرداخت و به شکل بیسابقهای مورد استقبال اقشار مردم قرار گرفت. از جمله سفرهای خارجی وی میتوان به دو مسافرت به عراق و تلاوت در آنجا اشاره کرد.
وی افزود: یکی از این سفرها به عراق در سال ۱۹۵۵ انجام شد و از جمله مکانهایی که شیخ در این سفر در آنجا تلاوت کرد و بسیار مورد استقبال قرار گرفت، مسجد احمدیه بغداد بود و جالب است بعد از پایان تلاوت در این مسجد، جمعیت زیادی اطراف شیخ ازدحام کردند که حتی گفته میشد در این واقعه در اثر ازدحام زیاد، شیخ دچار جراحت و مصدومیت شد.
میرزایی در ادامه سخنان خود تصریح کرد: شیخ شعشاعی تلاوتهای بسیار خوبی از خود در کشور عراق به جا گذاشت. یکی از این تلاوتها که به اعتقاد صاحب نظران تلاوت بسیار خوب و به شکل بارزی دارای جنبههای تعبیری و معنایی است، تلاوت سورههای کهف و رحمن است.
کارشناس قرائت قرآن کریم بیان کرد: شعشاعی در یکی از سفرهای خود در سال ۱۹۵۸ به عراق که همراه شیخ شعیشع و شیخ عبدالباسط بود، در محل دانشگاه صفوی بغداد تلاوت سورههای فاطر و بینه را انجام داد که بسیار جذاب و مشهور است. از جمله تلاوتهای خوب دیگر وی که در شهر کاظمین انجام شد، تلاوت سورههای حجرات، ق و قصارالصور است و در مجلسی تلاوت کرد که شیخ عبدالباسط نیز در همان مسجد تلاوت سوره حشر معروف خود را انجام داد.
وی افزود: از دیگر سفرهای خارجی شیخ شعشاعی که در نوع خود منحصر به فرد بود، میتوان به دو مسافرت به عربستان سعودی و تلاوت در مکه مکرمه و مدینه منوره اشاره کرد. اولین سفر وی به عربستان در سال ۱۹۴۸ انجام شد و از این جهت این سفر یک سفر استثنایی قلمداد شد که شعشاعی به عنوان اولین قاری مصری در حضور حاجیان و زائران خانه خدا و مرقد مطهر پیامبر(ص) در مکه و مدینه با استفاده از میکروفون به تلاوت قرآن پرداخت.
میرزایی گفت: یکی از تلاوتهای ضبط شده وی در این مکانها که بسیار مشهور است، تلاوت سورههای فتح، حجرات و بینه است که خیلی جالب توجه است. هنگامی که به نوار این تلاوت گوش میکنیم ابتدا صدای همهمه زائران که مشغول زیارت هستند، شنیده میشود اما جالب است بعد از چند دقیقه که از تلاوت وی میگذرد، همه زائران ساکت میشوند و با اجتماع در محل تلاوت شیخ مشغول استماع تلاوت آیات الهی میشوند.
کارشناس قرائت قرآن کریم بیان کرد: علیرغم اینکه سبک شعشاعی سبک جذابی است اما به چند دلیل قاریان زیادی از این سبک تقلید نکردند. اولا اینکه صدای وی یک صدای قوی و در عین حال جوانگونه بود و طبیعی بود که اجرای الحان خاص شعشاعی با صدای قاریان دیگری که از این ویژگی صوتی برخوردادر نبودند، ملاحت چندانی برای خواندن آنها ایجاد نمیکرد.
وی ادامه داد: دلیل دیگر این است که سبک شعشاعی مملو از فعالیتهای تنغینی و فنی بود یعنی کارهایی که معمولاً کمتر قاری میتوانست از آنها تقلید کند و این مطلب را مجددا اشاره میکنیم به دلیل وجود همین ویژگیهای فنی در تلاوت معروف به فنانالقراء شد.
میرزایی افزود: شاید یکی دیگر ازدلایلی که باعث شد تا امروز کمتر شاهد باشیم که قاریان چه در مصر و چه در کشورهای دیگر بسیار کمتر از شعشاعی تقلید کنند، این باشد که امروز سلیقه لحنی قاریان عوض شده و بیشتر به سبکهای تنغینی روان و کلیشهدار متمایل هستند. به عنوان مثال امروز سبک قاریانی مانند شحات محمد انور بیشتر مورد اقبال است به دلیل اینکه یک کلیشه ثابتی در الحان آن مشاهده میشود و در عین حال جو تنغینی مناسبی نیز دارد.
کارشناس قرائت قرآن کریم در ادامه تصریح کرد: با وجود تمام این مواردی که به آن اشاره شد، فرزند آخر شیخ شعشاعی یعنی ابراهیم تلاش فراوانی صرف کرد که از سبک پدر تقلید کند و شاید بتوانیم بگوییم که اصلیترین قاری که مبنای تلاوت خود را سبک عبدالفتاح شعشاعی قرار داد، همان ابراهیم شعشاعی بود.
وی در پایان اظهار کرد: شیخ عبدالفتاح شعشاعی، قاری صاحب نام و ارزشمند در عصر طلایی تلاوت در روز ۱۱ نوامبر سال ۱۹۶۲ در سن ۷۲ سالگی دار فانی را وداع گفت و در حالی که عمر خود را در خدمت قرآن صرف کرده بود و میراث ارزشمند و ماندگاری برای آیندگان به یادگار گذاشته بود، به دیدار حق شتافت.