بررسی مشکلات آموزشی جلسات قرآنی – بخش ۱ – موضوع: هشت عامل مؤثر در تدریس موفق

بررسی مشکلات آموزشی جلسات قرآنی – بخش ۴

(راهکارهایی برای ارتقاء جلسات قرآنی کشور)

موضوع: هشت عامل مؤثر و مهم برای تدریس موفق (۱)

نوشته : محمد کاکاوند

در این نوشتار به دنبال راهکارهایی برای ارتقاء سطح کیفی جلسات قرآنی کشور هستیم و به جلسه ای خاص و افرادی خاص اشاره نمی کنیم. طبیعتاً برای ارتقاء کیفی هر موضوعی، ابتدا باید مقداری آسیب شناسی نمود. ما در این سلسله نوشتارها به دنبال ارائه راهکارهای کلی و صحیح خواهیم بود.

یکی از معضلات جدی و عمده جامعه قرآنی کشور در بخش آموزش و تعلیم، توجه ناکافی و گاهاً عدم توجه به علوم و فنون تدریس و محتوای مشخص و هدفمند است. این مشکل جدی که ناشی از یکنواختی در تدریس، سطح پایین اطلاعات فردی و جمعی و محتوای کلی آموزشی است، در نهایت منجر به دلسردی متعلمین و بی هدف و برنامه ماندن آنها خواهد شد. چنین سبک و سیاقی در عمده جلسات قرآنی کشور قابل مشاهده بوده و کاملاً ملموس است. بی برنامگی محتوایی در تدریس و عدم پیروی از یک سیاق خاص تعلیمی توسط معلم و مدرس، همواره یکی از مشکلات جدی در جلسات قرآن کریم بوده است. این مشکل عمده و این معضل جدی آموزشی زمانی رفع خواهد شد که اساتید و معلمین قرآنی، خود را به ابزارها و فنون علمی و عملی مجهز نموده و خود پیشتاز این عرصه باشند. معلم الگو دهنده است و کسی که در الگودهی ضعیف عمل کند، اعتماد متعلم را نسبت به خود از دست خواهد داد. چه بسا با تغییر رفتار آموزشی معلم، رفتار آموزشی متعلمین نیز متناسب با معلم و استاد تنظیم خواهد شد و هر کس راه خود را پیدا خواهد نمود. تأکید و تکیه آموزشی معلم بر یک سیاق تعلیمی و ارائه مطالب مشخص با محتوای خوب و اثرگذار، سطح مخاطبین ارتقاء داده و جایگاه آنان را مشخص نموده و راه آموزش مؤثر نیز فراهم خواهد نمود.

در این نوشتار به ۸ عامل مهم و مؤثر در ارائه یک تدریس موفق اشاره خواهد شد. امید است با توجه و نگرش عمیق تر نسبت به این عوامل، محتوای آموزشی دروس معلمین قرآنی ارتقاء یابد و سطح جلسات قرآنی نیز روز به روز به سمت پیشرفت و تخصصی شدن قدم بردارد:

۱ – اولین و مهمترین عاملی که در یک تدریس موفق نقش حیاتی دارد، توجه به سطح مطالب و محتوای آموزشی برای مخاطب نیازمند و علاقمند است.

ما مخاطبین را به دو بخش تقسیم می کنیم. بعضی از مخاطبین، خود را نیازمند نشان می دهند و تشنه مطالب و محتوای آموزشی خوب و مفید هستند و بعضی از مخاطبین نیز علاقمند کسب محتوای آموزشی مناسب. فلذا یک معلم موفق معلمی است که محتوای آموزشی خود را به افراد نیازمند به علم و علاقمند به پیشرفت ارائه نماید. ما همواره معتقدیم که ابتدا افراد باید تشنه شنیدن مطالب و محتوای آموزشی باشند و در صورت عدم تشنگی افراد، ارزش علمی و اهمیت جایگاه آن علم یا کاسته خواهد شد و یا از بین خواهد رفت. در این بخش شاید بتوان گفت یکی از معضلات جدی جلسات قرآنی کشور، عدم ارائه مطالب آموزشی برای افراد نیازمند و علاقمند است. عدم تناسب میان پیشخوراند و سطح افراد از این جمله است. این معلم است که با ارائه مطالب خوب و همچنین تشریح اهمیت آن مطالب، نیازمندی و علاقمندی را در افراد ایجاد می کند. توجه به اصول ایجاد انگیزش و انگیزه، یکی از مهمترین مسائل مطرح در این بخش است. پس همواره سعی کنیم مطالبمان را برای افراد نیازمند و علاقمند ارائه کنیم.

۲ – دومین عاملی که در یک تدریس موفق نقش مهمی دارد، توجه به سطح مخاطبین و ارائه محتوای آموزشی مطابق با آن سطح می باشد.

عدم توجه به این عامل، یکی از بزرگترین معضلات آموزشی جامعه قرآنی کشور است. بسیار مشاهده کرده ایم که معلمین قرآنی بدون توجه به سطح مخاطبین خود و بدون توجه به پیش مقدمات آموزشی یا همان پیشخوراند، شروع به ارائه مباحث آموزشی مختلف می کنند. نتیجه این نوع رفتار آموزشی منجر به سرگردانی ذهنی مخاطبان خواهد شد. همچنین افرادی که سطح مطلب ارائه شده را از پیش گذرانده اند و نسبت به آن به تسلط رسیده اند نیز منجر به دلسردی در آنها خواهد شد. لذا در صورت وجود چنین روش هایی، معلمین قرآنی باید از افراد مسلط به آن موضوع برای الگوسازی استفاده نمایند. مشارکت متعلمین در تدریس یکی از ضعف های عمده در جلسات آموزشی قرآن کریم در کشور است.

۳ – استفاده از روش های متنوع تدریس.

یکی از بزرگترین مشکلات آموزشی جامعه قرآنی کشور، عدم تنوع در روش های تدریس می باشد. منظور ما از روش تدریس، روش ارائه مطالب آموزشی است نه یک سیاق آموزشی و مبنایی. یکنواختی و اصرار بر استفاده از یک روش تدریس، منجر به از دست رفتن مخاطبین خواهد شد. لذا توجه به این نکته بسیار ضروری است که متعلمین نیز بخشی از فرایند تدریس هستند و باید نقش فعال در محتوای آموزشی داشته باشند. فعال بودن مخاطبین و مشارکت دادن آنها در تدریس و استفاده از توانایی های ایشان و به قول معروف، بیکار نماندن آنها در کلاس درس، موجب ایجاد انگیزه و شاداب شدن کلاس خواهد شد. استفاده از روش سخنرانی در تدریس، یکی از مشکلات عمده جلسات قرآنی کشور است. روش سخنرانی نیز یکی از روش های تدریس است که جایگاه و مرتبه خود را دارد و در هر کلاس و هر سطحی قابل استفاده نیست. امروزه غالب معلمین قرآنی جلسات آموزش قرآن کریم در کشور از روش سخنرانی در تدریس استفاده می کنند که همین امر منجر به بیکار ماندن متعلمین در جلسه قرآن شده است. متکلم وحده بودن در جلسه یکی از مشکلات اساسی در آموزش قرآن کشور است. این معضل آموزشی در کلاس ها و جلسات تخصصی، به وفور مشاهده می شود و یکی از موانع جدی و بزرگ در ارتقاء افراد، هم به لحاظ فهمی و هم به لحاظ عملی شده است. البته مخاطبین نیز در متکلم وحده شدن معلم نیز نقش دارند. متعلمی که خود را جزئی از فرایند تدریس نداند و در بحث معلم مشارکت نکند و روحیه پرسشگری را در خود ایجاد و تقویت نکند، منجر به متکلم وحده شده معلم خود خواهد شد. ما باید بدانیم که مهمترین مؤلفه روش سخنرانی، ارائه حجم زیادی از مطالب آموزشی به مخاطبین است و این مخاطبین هستند که باید مقدار حجم و کیفیت مطالب را تعیین کنند.

۴ – استفاده از مثال برای درک بیشتر محتوای آموزشی.

یکی از فنون بیانی که در اثرگذاری محتوای آموزشی نقش مهمی دارد، ارائه مثال و نمونه است. مثال ها و نمونه ها منجر به توجه بیشتر به مطلب و تنویر ذهن مخاطب خواهد شد. یکی از مهمترین نکاتی که باید به آن اشاره نمود این است که در ارائه مباحث واضح و قابل فهم، نباید از مثال زدن و نمونه آوردن استفاده کرد. ارائه مثال در تشریح مباحث واضح، منجر به گنگ شدن و بی اعتبار شدن محتوای آموزشی خواهد شد. در ارائه مثال باید مقدمه چینی و تشریح مناسب و قابل فهم موضوع آموزشی را مورد توجه قرار دارد. قبل از اینکه مثالی زده شود باید ابتدا موضوع مطلب آموزشی را توضیح داد و سپس اهمیت و جایگاه آن را نیز تشریح نمود. پس از آن باید مثال زد و سپس باید نمونه عملی توسط معلم یا متعلمین ارائه گردد.

۵ – حجم محتوای آموزشی باید تعریف شود.

یکی از بزرگترین و شاید عمیق ترین معضل اموزشی جامعه قرآنی کشور، عدم تعیین حجم محتوای اموزشی برای متعلمین است. این مشکل در سطح تخصصی تلاوت قرآن به وفور قابل مشاهده است. البته خوشبختانه به لطف همنظری و اجماع آموزشی، در بخش روخوانی قران کریم، تجوید قران کریم و اصول وقف و ابتدا حجم محتوای آموزشی با مشکل عمده روبرو نیست و متعلم می داند که با ورود به آن بخش از کجا باید آغاز کند و تا کچا باید ادامه دهد. این مشکل بزرگ و عمیق در مباحث تخصصی صوت و لحن و به ویژه تقلید، لحن شناسی، صوت شناسی، فنون و مهارت ها و … با مشکل و معضل جدی روبروست. همین معضل موجب ارائه نظرات بسیار متنوع و بسیار متناقض و گاهاً نامفهوم و نامأنوس شده است.

بهره گیری هر معلم از یک روش خاص که عمدتاً روش تجربی و شخصی می باشد نیز یکی از مشکلات اموزشی در این بخش است. از طرفی عدم رعایت آداب تعلیم و تعلم توسط متعلمین و به قول معروف پای درس هر استاد نشستن نیز منجر به این مشکل شده و روز به روز به این معضل اضافه می شود. عدم اعتماد و عدم تبعیت از مطالب آموزشی یک استاد، عوامزدگی، مدرک گرایی، رتبه گرایی در افراد، توجه به جایگاه کاذب اجتماعی بعضی از افراد و جایگاه کاذب و البته خودساخته بعضی افراد و …. همگی باعث شده است تا روش های افرادی که از یک جایگاه اجتماعی در جامعه قرآنی برخوردارند به عنوان یک رفتار آموزشی معیار، مورد استفاده متعلمین قرار گیرد. چنین برهم ریختگی آموزشی منجر به سردرگمی و بی هدف ماندن کسب مهارت های تلاوت قرآن گردیده است.

۶ – استفاده از محتوای آموزشی زنجیره مانند.

یکی دیگر از مشکلات بسیار جدی آموزشی در جلسات قرآن کشور، عدم ارائه محتوای آموزشی زنجیره مانند است. به این معنی که متعلم پس از تعیین استاد که غالباً توسط خود ایشان تعیین می گردد با یک سری از مفاهیم و مطالب مرتبط و زنجیره وار روبرو نمی گردند. این مشکل آموزشی ناشی از چند چیز می تواند باشد:

الف): ساختار سنتی جلسات قرآنی کشور

ساختار سنتی جلسات قرآنی کشور یکی از بزرگترین معضلات آموزشی جلسات محسوب می شود. ساختار پشت رحل نشینی و عدم حرکت معلم در جلسه و ثابت بودن وی در یک جایگاه، دور بودن معلم از متعلم و قطع رابطه عاطفی در تدریس با متعلم، دستوری بودن تدریس ها و متکلم بودن معلم و … از مشکلات ساختار جلسات سنتی آموزش قرآن محسوب می شود. لذا باید تلاش نمود تا ساختار جلسات قرآنی تبدیل به یک کلاس قرآنی شده و در کلاس نیز از تکنولوژی آموزشی به شکل مفید و مؤثر استفاده نمود. حفظ جلسات به شکل سنتی و ارائه مباحث به صورت علمی و بهره گیری از روش های صحیح در این نوع ساختار با سختی زیادی همراه بوده و در موارد مختلف نیز مانع و تضادهایی دیده می شود. می توان با بهره گیری از علم و فن تدریس و ایجاد تنوع آموزشی معلم محور، شاگردمحور و …. تا حدودی این نقایص را پوشاند

ب): متغیر بودن افراد در جلسات

از عواقب سنتی بودن جلسات قرآنی، متغیر بودن افراد می باشد. تغییر افراد در هر جلسه و پایبند نبودن ایشان به حضور به موقع و ترک به موقع جلسه، از موانع جدی در ارائه محتوای زنجیره وار در جلسات سنتی می باشد. تقید افراد به حضور در جلسات نیز از روی تقید اخلاقی بوده که کافی نیست.

ج): عدم سطح بندی افراد

عدم سطح بندی افراد در مباحث عملی و مهارتی از موانع ارائه محتوای زنجیره وار محسوب می شود. حضور افراد مختلف با هر سطح علمی و عملی در یک جلسه قرآن، عملاً ارائه مطالب زنجیره وار را توسط معلم با سختی مواجهه می کند و وی در این راه قطعاً به توفیق نخواهد رسید.

د): عدم تعیین زمان دوره آموزشی

یکی دیگر از مشکلات آموزشی برای ارائه محتوای زنجیره وار، عدم تعیین زمان دوره آموزشی است. زمانی که ابتدا و انتهای دوره آموزشی تعیین نگردد، به طور حتم نمی توان یک سری از دروس زنجیره وار را ارائه نمود. تعیین دوره آموزشی با تعیین محتوای آموزشی (طرح درس) و ارائه دروس زنجیره وار، ارتباط مستقیم و تنگاتنگ دارد و عدم وجود هر یک از آنها به منزله عدم وجود هر سه بخش است.

ذ): عدم تعیین حجم محتوای آموزشی

یکی از مسائل مهم در ارائه مطالب زنجیره وار، تعیین حجم محتوای آموزشی می باشد. بدین معنا که یک متعلم در طول دوره آموزشی خویش با چه مطالبی و با چه حجمی از مطالب آشنا می گردد و آموزش می بیند. این مشکل آموزشی در جلسات تخصصی قرآن کریم کشور به وفور قابل مشاهده است.

ر): وجود رویکرد جذب حداکثری و دفع حداقلی

تأسی به برخی روایات و احادیث در باب جذب و تشویق مردم به قرآن خوانی و قرآن دانی که البته کاملاً صحیح است، از مسائلی است که معلمین قرآنی جلسات قرآنی کشور با آن روبرو هستند. همواره روش نبوی (ص) بر آن بوده است که جمع زیادی از مردم با قرآن کریم آشنا گردند و با آن نیز مأنوس باشند اما از طرفی برگزاری جلسات قرآنی به شکل تخصصی و حکم فرما بودن این مسئله، موجب گشته است تا برگزاری جلسات تخصصی با توفیق کامل همراه نباشد.

ز): ارائه مطالب متنوع و گلچین شده از هر چیزی توسط معلم

از مشکلات ارائه مطالب زنجیره وار در جلسات قرآنی، ارائه مطالب بسیار گوناگون، مختلف و متنوع توسط معلمین قرآنی است. ارائه مطالب مختلف آموزشی منجر به عدم تربیت متخصص در جلسات قرآنی شده است.

ط): بی اهمیتی مسئله زنجیره وار بودن مطالب برای بعضی از معلمین قرآنی

توجه بیش از حد به رویکرد جذب حداکثری در جلسات قرآن به هر روش و ترفند، به مرور بی اهمیت بودن ارائه مطالب زنجیره وار را در پی خواهد داشت. جذب افراد به هر شکل و عدم ارائه مطالب سودمند برای آنها و تشویقات پی در پی و کاذب بعضی از معلمین قرآنی، به مرور چنین تفکری را ایجاد خواهد کرد. امروزه حفظ جمعیت افراد یک جلسه قرآنی مهمتر از حفظ کیفیت محتوای آموزشی شده است. چقدر زیباتر و هنرمندانه تر است که حفظ جمعیت همراه با حفظ کیفیت باشد و روز به روز نیز بر جمعیت افزوده شود. ارائه مطالب مختلف و به قول معروف ورود به هر بابی و سر کشیدن به چیزی + مواردی که اشاره گردید همگی منجر به بی اهمیت بودن این مسئله آموزشی خواهد شد. بسیاری از معلمین قرآنی دغدغه تربیت متخصص را ندارند و رویکردشان بیشتر رویکرد تشویقی و انگیزشی است که از بسیار پسندیده است اما باید بدانیم که ایجاد انگیزه و فراهم کردن انگیزش باید در کنار علم و عمل باشد تا فرایند تدریس را کامل نماید. ما باید این مسئله را هم مورد دقت قرار دهیم که عمر انسان، چیز بی ارزشی نیست و باید برای وقت و زمان متعلم ارزش قائل شد. ما در صدد رد این نوع جلسه داری نیستیم بلکه در پی آن هستیم تا با ارائه چنین روش هایی، افراد علاقمند و نیازمند را شناسایی و راهنمایی کنیم. طبیعتاً و الزاماً اداره هر جلسه قرآنی به تربیت افراد متخصص نمی انجامد و همه هدف جلسات قرآنی ابتدا مأنوس کردن مردم با قرآن و سپس سوق این افراد به طرف ارائه تلاوت استاندارد و اسلوب های صحیح می باشد.

۷ – ارائه مطالب قابل لمس و محسوس در افراد

یکی دیگر از مشکلات آموزشی که بیشتر در بخش مباحث تخصصی قابل مشاهده است، عدم ارائه مطالب و نکات ملموس و محسوس برای متعلمین است. بسیاری از مطالب و نکاتی که از ارزش علمی و اهمیت خاص برخوردار است، قابل لمس و محسوس برای متعلمین نیازمند و علاقمند نیست. شاید به نوعی این مشکل ریشه در ضعف روش تدریس و تفهیم مطلب توسط معلم و عدم فعال بودن متعلمین در کلاس و جلسه ارتباط داشته یاشد. برای مثال می توان به تجوید اشاره نمود. افرادی که با تجوید هیچ آشنایی ندارند طبیعتاً نمی توانند به لهجه عرب قرآن بخوانند اما پس از آشنایی با نحوه ادای کسره، ضمه و الف مدی، تغییر عمده ای در کیفیت ادایی و لهجه آنها پدید می آید و این افراد از تغییر عمده در لهجه خود به خوبی آگاه می شوند. فلذا برای تدریس موفق باید همواره به این نکته توجه نمود که مطالب ملموس و محسوس را به متعلم ارائه نمود.

۸ – عدم مطلق گرایی و استفاده از یک تفکر خاص در اموزش قرآن

متأسفانه بسیاری از معلمینی که اهل تحقیق و مطالعه نیستند و دلبسته و وابسته علمی به سایرین هستند، دچار مطلق گرایی و بایدانگاری در تدریس می شوند که این مسئله یکی از بدترین حالات در ارائه محتوای آموزشی است. قبل از اینکه یک محتوای آموزشی به متعلمین ارائه شود ابتدا باید نگاه کلی به مسائل داشت و جنبه های مختلف آن محتوای آموزشی که مورد نظر است را به دقت و با تحقیق مورد بررسی قرار داد. این نوع نگرش قبل از ارائه مباحث آموزشی برای همه معلمین و مدرسین لازم و ضروری است. بدون شک، بررسی جنبه های مختلف یک محتوای آموزشی، مدرس را از مطلق گرایی و بایدانگاری خارج خواهد کرد. مطلق گرایی و باید انگاری موجب تناقض گویی خواهد شد و متعلمین را به ورطه تعصب خواهد کشاند. قاریان و حافظانی که به شکل متعصبانه رشد کرده و تفکر بایدانگاری را در خود پرورش داده اند، به سختی می توانند سخن دیگران را گوش داده و از تجربیات دیگران استفاده کنند. بایدانگاری منجر به بعضی از بی اخلاقی ها در تعلیم و تعلم گشته و تفکر { هر آن چیزی که من می گویم پس درست و صحیح است } را ایجاد خواهد نمود.

 

موفق باشید

محمد کاکاوند

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *