ریشه قرائت «رفعت»، تلاوت معرفتی مبتنی بر الحان قرآنی بود

محقق و کارشناس فن قرائت قرآن کشورمان بر این عقیده است که ریشه تلاوت‌های مرحوم شیخ «محمد رفعت» معرفتی است و ترکیب موزونی بین معنی و لحن به وجود می‌آورد که این از هنرهای ایشان است و قرائت وی قرائتی مبتنی بر لحن قرآنی بود تا لحن موسیقی.

«محمد بنیادی» کارشناس فن قرائت قرآن کریم

«محمد بنیادی» محقق و کارشناس فن قرائت قرآن کریم، در گفت‌وگو با خبرگزاری قرآنی ایران (ایکنا) در پاسخ به این پرسش که آیا سبک «محمد رفعت» منحصر به‌فرد است و یا تقلیدی از قراء قبل از خود است؟ گفت: بدون شک تمامی قراء، در تلاوت‌هایشان متأثر از سایر قاریان خواهند شد، اما این‌که مطلق بگوییم، یک قاری از قاری دیگری تقلید صرف انجام می‌دهد، این بیان، نه در شأن قاری و نه در جایگاه یک تحلیل‌گر و محقق فن قرائت قرآن است، چون محتوا و مفاد آیات قرآن متغیر و متفاوت است، به هر میزان تقلیدی بخوانند، باز تقلید صرف نخواهد شد.

وی ادامه داد: مگر این‌که آیات مشخصی تلاوت شود، مثلاً اکثر قراء، وقتی می‌خواهند سوره انفطار را تلاوت کنند، در این مواقع برای تحلیل تلاوت‌هایشان باید تمایز بین قرائت‌ها را در روحیه، برداشت و نگرش قاری نسبت به آن آیات جستجو کرد.

این مدرس قرآن کریم تصریح کرد: قراء مصری خود را در این سطح نمی‌بینند که تقلیدی صرف از قراء دیگر داشته باشند، البته در شروع تلاوت، تقلید می‌کنند و متأثر از صداهای سایر قراء هستند، اما لزوماً سبک خود را اجرا می‌کنند؛ محمد رفعت خود صاحب سبک است، البته اساتید بزرگ صاحب‌سبک در بعضی مواقع تلاوتشان هم‌پایه با قرائت‌های پیشکسوتان ما‌قبل خودشان می‌شود، اما به طور حتم نمی‌توان گفت، از اصوات قراء پیش از خودشان، تقلید می‌کنند.

استفاده متنوع از الحان بدون توجه به مهندسی قرار، جواب و جواب جواب از ابداعات رفعت است

نویسنده مجموعه کتاب‌‌های مصباح‌القرآن، از جمله ابداعات محمد رفعت را این‌گونه بیان کرد: مدلاسیون‌هایی که این استاد به کار می‌گیرد، ترکیبات صوتی از بم به زیر و زیر به بم، استفاده از بم‌خوانی در طول قرائت، ترنم، تحریر و ترعیب قرائت، استفاده متنوع از الحان بدون توجه به مهندسی قرار، جواب و جواب جواب از ابداعات ایشان است، در واقع مبنای قرائت محمد رفعت، قرائت معرفتی مبتنی بر معنای آیات است، چون در هنگام نغمه‌سرایی، قاری پیش‌بینی می‌کند که برخی از آیات بایستی در اوج قرار گیرد در صورتی که معنی آیات، عکس اوج را در لحن و مفهوم نشان می‌دهد.

بنیادی افزود: شیخ رفعت در قرائت معرفتی، ترکیب موزونی بین معنی و لحن به وجود می‌آورد که این از هنرهای رفعت است، سکوت‌های معنی‌دار ایشان، تشدید خشیومی و تشدید حلق و حنجره در صدای ایشان کم‌نظیر است، استفاده از صوت و تحریر خود به جای استفاده از ابزارهای صوتی و اکو از ویژگی‌های تلاوت ایشان است، در آن برهه زمانی شیخ رفعت، فقط از صوت خودشان بهره‌مند می‌شدند و از اصوات مصنوعی استفاده نمی‌کردند و در واقع صوت خود را مدیریت می‌کردند.

مرحوم شیخ «محمد رفعت» قاری مصری

تلاوت‌های رفعت کلکسیونی از لحن است

وی تصریح کرد: شروع ایشان با قرائت‌های بسیار بم بود و بدون ‌خستگی در صوت، تحریر و تحزین لحنشان، از مساحت صوتی خیلی زیاد و از اکتاو‌های صوتی بسیار بالایی برخوردار بود؛ تلاوت‌های ایشان، کلکسیونی از لحن است، نه الحانی که الان معروف است، لحن به معنی ابداع ترکیبات موزون، متنوع و متکثر؛ لحن استاد محمد رفعت، کلکسیونی از گوشه‌ها و ریشه‌ها است که خیلی هم در آن موسیقی مانند، صبا و رست مواج نیست، بالعکس، ریشه قرائت استاد رفعت، قرائت مبتنی بر لحن قرآنی بود تا لحن موسیقی؛ لذا خیلی به صبا و رست نپرداخته است، بیشتر ایشان به قرائت تحزین، ترغیب، نغمه‌های آسمانی، جامه‌دران، بسته‌نگار، راست پنج‌گاه، مقام چهارگاه و به مقام‌های حزین و ریشه‌دار در تلاوت مبتنی بر معانی، قرائت خود را استوار کردند.

بنیادی یادآور شد: ایشان بر‌اساس نغماتی که ریشه قرآنی دارند، مثل؛ خوف، رجاء، اثبات، سؤال، استفهام، نفی، نهی، تضرع و خشیت در صدا و لحن خود استفاده می‌کردند، می‌توان گفت مجموعه‌ای از این اعمال که ایشان براساس معنی انجام می‌دادند، می‌تواند، تداعی لحن تعریف شده صبا، رست باشد که البته این را نسل فعلی قراء مهندسی کردند، در حالی که مهندسی تلاوت محمد رفعت، مبتنی بر شاخص‌هایی بود که در بالا نام بردم.

قرائت حقیقی قرآن، قرائت معرفتی مبتنی بر واژه‌ها و حالات معنوی آیات است

وی ادامه داد: چون قرائت حقیقی قرآن، قرائت معرفتی مبتنی بر واژه‌ها و حالات معنوی آیات است که استاد حالات معنوی، ترجمه‌ای و تفسیری آیات را مقدم بر آن‌چه که در حال حاضر متداول است، قرار دادند، به همین دلیل، تلاوت‌هایشان گیرایی بیشتری نسبت به قراء دیگر داشتند.

این مدرس علوم قرآنی در پاسخ به این پرسش که آیا تقلید از سبک محمد رفعت دشوار است؟ گفت: تقلید از سبک رفعت را هیچ دشوار نمی‌دانم، من تقلید از قرائت هیچ قاری‌ای را سخت نمی‌دانم، اما این‌که قرائت ایشان سخت یا سهل است؟ جواب به این سؤال سهل و ممتنع است، الان قرائت‌هایی موجود است که زیبایی‌های لحنی و صوتی‌‌اش جاذبه بیشتری برای مخاطب عام دارد، جاذبه‌های آن خیلی بیشتر از تلاوت‌های محمد رفعت است، اگر قرائت شیخ رفعت در کنار تلاوت‌های «عبدالباسط محمد عبدالصمد» برای عموم مردم پخش شود، ۹۹ درصد عبدالباسط را انتخاب خواهند کرد.

بنیادی عنوان کرد: اگر بخواهیم در تقسیم‌بندی قرائات، جاذبه‌ها را مخاطب‌سنجی کنیم، در میان استادان مسلم و محقق در علوم و فنون قرآنی، نام محمد رفعت و «مصطفی اسماعیل» حتما قرار می‌گیرد، چون قرائت‌هایشان سنگین و پرکار است، اما قاری می‌تواند، لحن ایشان را تقلید کند، اما کسی را نداشتیم که صدایش جانشین صوت رفعت شود، البته «ابوالعینین شعیشع» بخش‌هایی از قرائت‌های ایشان را تقلید کرده است، اما صدای ایشان به جای صدای بم، چپ‌کوک و صدای زیر، صدای «متولی عبدالعال» نیز این‌گونه است.

وی در پایان تأکید کرد: محمد رفعت را باید حنجره طلایی بنامیم و در قله‌های قرائت قرآن قرار دهیم و برای یک قرائت مطوّل، مبنای خوبی برای تقلید است و اما برای قرائت مجلسی امکان‌پذیر نیست و قرائت‌های رفعت میدان وسیعی است که افراد می‌توانند از آن بهره گیرند.