سبک شناسی در هنر تلاوت قرآن کریم (بخش 1)

مقدمه:

همانطور که پیشتر اشاره شد، از آداب اولیه تقلید، انتخاب سبک می باشد. در مقوله انتخاب سبک و تقلید، با توجه به اینکه در میان مدرسین و اغلب قاریان قرآن، نظرات نه چندان صحیح و متقن که متکی بر تجربه هنری باشد وجود ندارد و بسیار اندک است، لذا لازم است توضیحات هر چند مختصر در خصوص مسئله سبک و سبک شناسی در تلاوت قرآن اشاره گردد. از آنجا که موضوعات تقلید ارتباط کاملاٌ مستقیم با مسئله سبک شناسی دارد، لذا توضیحاتی در این باب خدمت علاقمندان ارائه می گردد. سبک شناسی ارتباط بسیار تنگاتنگی با مهارتهای تنغیمی دارد و از آنجا که تقلید، پایه و اساس کسب و یادگیری مهارتهای تنغیمی می باشد لذا شناخت مسائل و ابعاد فنی در حوزه سبک و سانتخاب سبک بسیار مهم و ضروری می باشد. یکی از مهمترین دغدغه های متعلمین هنر تلاوت این است که چگونه باید سبک را انتخاب کنند و در انتخاب سبک چه مؤلفاتی وجود دارد. البته روشن است که با توجه به توضیحاتی که تاکنون در این نوشتار ارائه شد، انتخاب سبک تلاوت از وظایف استاد و معلم قرائت است و او باید با ابعاد فنی و مسائل تخصصی سبکهای آشنایی لازم را داشته باشد. بر همین اساس در این بخش، مقاله سبک شناسی در تلاوت قرآن کریم، نوشته آقای غلامرضا شاهمیوه اصفهانی با دخل و تصرف ارائه می گردد.

در خصوص مسئله سبک شناسی متأسفانه کار پژوهشی قابل ملاحظه ای صورت نگرفته است لذا فقدان منابع در این زمینه، پژوهش در این بخش را با مشکلاتی روبرو کرده است. بسیاری از مطالبی که در حوزه سبک شناسی تلاوت قرآن مطرح است، برگرفته از تحقیقات میدانی، گفتگوهای تخصصی و نظرات قاطبه مردم و شنوندگان تلاوت قاریان مصری است. نکته مهمی که باید با آن اشاره کنیم آن است که خیلی از دسته بندی ها و تقسیماتی که در این موضوع توسط قاریان مصری مطرح شده است، از نگاهها و معلومات نه چندان متقن نشأت گرفته است. فلذا با تعاریف مختلفی که قاریان مصری ارائه کرده اند، مصادیق آن تعاریف بعضاً ناصحیح، متضاد و متناقض نیز می باشد. مسئله وجود سبک ها در تلاوت قرآن به شیوه مصری اگر چه به لحاظ شنیداری، موضوعی قطعی و مسلم برای اهل فن به حساب می آید اما ابهام و زوایای آن تا حد زیادی ناشناخته باقی مانده است. شاید غفلت پژوهشگران عرصه موسیقی تلاوت از پرداختن به این موضوع از جمله دلایل ناشناخته ماندن آن باشد. می دانیم در بسیاری از مقوله های هنری، فرهنگی و ادبی وجود مکاتب و سبکهای گوناگون، امری غیرقابل انکار است. برای نمونه در هنر معماری به سبک هایی مانند رومی، باروک و … برمی خوریم که بر اساس تفکرات مبدعین، نیاز و خواست جامعه و تحت تأثیر عناصر مکانی و زمانی در هر دوره ای شکل گرفته و مورد استقبال علاقمندان واقع شده است. یا در موسیقی به طبقه بندی های مختلفی می رسیم که هر کدام بر اساس صورت و محتوای موجود در نوع موسیقی انجام گرفته که فارغ از برخی کلی نگری ها، دارای گونه های متنوعی همچون موسیقی مقامی و کلاسیک، مکاتب ایرانی، عربی، ترکی، آفریقایی، آسیای شرقی و اروپایی است. همچنین مثلاً در بخش موسیقی اروپا با سبک هایی مانند باروک، کلاسیک، رمانتیک و مدرن  روبرو می شویم. به همین ترتیب در نقاشی، خوشنویسی، ادبیات و شعر نیز سبک ها و مکاتب مختلفی رخ می نماید که همگی بیانگر وجود و اهمیت مسئله سبک است. موضوع سبک ها از جهات مختلفی می تواند دارای اهمیت باشد که در ادامه و پس از بیان ابعاد و زوایای آن نمایان خواهد شد. فاکتورهای متعددی در ایجاد سبکهای مختلف نقش داشته اند که این فاکتورها تحت عنوان عوامل تفکیک شناخته می شوند. عملکردها اجتماعی، ریشه های ملی، انتخاب ساز و ملودی، برهه و دوره زمانی، تکنیک و نوع اجرا و … همگی از عوامل مهمی است که موجب ایجاد شبکهای مختلف شده است.

تعریف سبک

در خصوص مفهوم لغوی سبک گفته اند سبک به معنی گداختن و ریختن زر و سیم است. سَبّاک به کسی گفته می شود که طلا و نقره را می گدازد و آن را در قالب هایی از پیش ساخته، ریخته و به شکلی که مورد نظر اوست در می آورد. سبیکه قطعه ای از زر و سیم شکل داده شده است. اما در مورد مفهوم اصطلاحی سبک به دلیل تنوع مقوله های هنری و ادبی، تعریفی که قابل تعمیم به تمامی رشته ها از جمله معماری، نقاشی، موسیقی و ادبیات باشد ارائه نشده است. معمولاً در هر یک از این گونه ها، سبک ها تعریف خاص خود را دارند. اکنون با هم، نظری به برخی از این تعاریف خواهیم انداخت. در کتب لغت برای معنی سبک معانی ای همچون استایل، اسلوب، راه، روال، روش، شیوه، طرز، طریق،، طریقه، منوال، طرز خاط در نظم آمده است. همچنین در لغتنامه دهخدا، علامه دهخدا سبک را شامل دو موضوع فکر یا معنی و صورت یا شکل می داند. محمد معین در فرهنگ فارسی، ذیل سبک چنین آورده است: روشی است حاصل، که شاعر یا نویسنده، ادارک و احساس خود را بیان می کند. طرز بیان ما فی الضمیر است. همچنین در معنی سبک آورده اند که سبک، ترکیب کلمات و انتخاب الفاظ و طرز تعبیر می باشد. سبک در اثر ادبی وجهه خاصی از معنا و صورت را القاء می کند و آن بستگی به طرز تفکر گوینده یا نویسنده دارد.

محمدتقی بهار در سبک شناسی خود سبک را چنین تعریف کرده است: سبک در اصطلاح عبارت است از روش خاص ادراک و بیان افکار به وسیله ترکیب کلمات و انتخاب الفاظ..

عبدالحسین زرین کوب می گوید: سبک عبارت است از شیوه خاص در نزد هرگوینده، تعبیر صادقانه ای است از طرز فکر، مزاج و طبع او. طبع شاعر در سبک او تأثیر دارد.

محمود درگاهی در کتاب نقد شعر در ایران گفته است: سبک جلوه گاه درون است. به عبارت روشن تر، نمودار روحانیت آفریننده است. صاحب نظر دیگری به نام کووالف می گوید: سبک آمیزه ای از شیوه های هنری، درون مایه و عقاید هنرمند است. و بالاخره گفته اند سبک یک هنرمند چیزی نیست جز شکوهی که در آن، فرم های هنری خویش را به کار می گیرد.

در موسیقی، سبک یا ژانر، یک مقوله یا نامی قراردادی است که برای توصیف صفات قطعه های موسیقایی که متعلق به رسوم مشترک هستند یا دسته ای از قراردادها است به کار می رود.موسیقی می تواند از طریق بی شماری در سبکهای گوناگون تقسیم شود. ماهیت هنری موسیقی به این معنی است که اینگونه طبقه بندی ها عمدتاً قراردادی و بحث برانگیز هستند و احتمال همپوشانی نا سبکهای متفاوت وجود دارد. برخی از سبکهای موسیقی شامل سبک کودک، سنتی، کلاسیک، رمانتیک، باروک، پاپ، جاز، راک و … می باشد.

اما در خصوص سبک می توان تعریف زیر را نیز ارائه نمود که قابل تعمیم به سایر هنرها نیز باشد:

شخصیت بیانی مخصوص فرد یا گروهی از هنرمندان در انتخاب، برنامه ریزی، سازماندهی و شیوه اجرایی به شکلی که عناصر و عوامل زیبایی شناختی بصری یا سمعی در مکان یا زمان خاصی به صورت قالب مورد استفاده قرار گیرد.

در حقیقت سبکها را می توان جلوه های متنوع و مختلف از تحولات تاریخی، فرهنگی، اجتماعی، فکری و فنی ایجاد شده برای یک مقوله هنری یا ادبی دانست که به دلیل برخورداری از محتوا یا صورت تازه و نو، توانسته اند مخاطبان جدید را به خود جذب نمایند. در تلاوت قرآن کریم به شیوه مصری می توان سبک یا مکتب را اینگونه تعریف کرد:

شیوه مورد استفاده یک قاری قرآن در خلق الحان و نغمات، مبتنی بر رعایت اصول و احکام شناخته شده

 در فن تلاوت به گونه ای است که آن شیوه پیش از وی مورد استفاده دیگران قرار نگرفته باشد