سبک شناسی در هنر تلاوت قرآن کریم (بخش 3)
سبک ها در تلاوت قرآن و تقسیمات آن
موضوع سبک در تلاوت قرآن کریم با چالش هایی پیش روست که لازم می دانیم برای برطرف کردن آنها مقدمتاً اشاره ای به دیدگاههای مختلف و طبقه بندی های ارائه شده توسط برخی از صاحب نظران و کارشناسان بنماییم. مطالعات نشان می دهد که مصریان علاقه فراوانی به طبقه بندی قراء و اصوات آنان داشته و گاه تعبیرات مختلفی در اقوال آنان مورد استفاده قرار می گیرد. برای مثال صوت الذهبی، صوت الماسی، صوت الملائکی، ذهب الخالص، صوت المعبّر و … از جمله این تعبیرات و یا القابی است که در مورد قراء مختلف و بزرگ مصری به کار رفته است. اکنون نظری به این طبقه بندی ها می اندازیم.
در یک طبقه بندی مشهور و بدون توجه به نام قاری خاص، قراء مصری به چهار دسته قاریان کلاسیک، شعبی، مدرن و غَنَواتی تقسیم می شوند:
1 – قاریان کلاسیک
به آن دسته از قاریانی اطلاق می شود که در تلاوت خود از شیوه اجرای کامل مقامات و سپس انتقال به مقامات بعدی استفاده می کنند. برای نموه مرحوم مصطفی اسماعیل را جزء این دسته قرار می دهند. در خصوص شیوه کلاسیک لازم است به نکاتی اشاره کنیم. در تلاوت قرآن به شیوه کلاسیک، موسیقی قالب، مبتنی بر موسیقی برنامه ای است و موسیقی برنامه بنا دارد تا تصویری را در ذهن ترسیم نماید و یا داستانی را روایت کند. در موسیقی برنامه ای، ردیف های لحنی به ترتیب و نظم خاصی اجرا می شوند که این مسئله مبتنی بر سلیقه و ذوق قاری نیز می باشد. در شیوه کلاسیک، تمام ابعاد صدا از پایین ترین درجه تا بالاترین درجه به نمایش در می آید و نغمات برای یکدیگر در حکم تمهید قرار دارند. در شیوه کلاسیک، اتکاء به اصالتها و قوانین موجود از مسائل بسیار مهم محسوب می شود. همچنین خط نغمی در شیوه کلاسیک تا حدود خیلی زیادی روشن و قابل پیش بینی می باشد.
2 – قاریان شعبی (مردمی)
قاریان شعبی کسانی هستند که صدای آنان مورد اقبال عامه مردم قرار داشته و در تلاوتشان از الحان ساده و کم انعطاف (قابل فهم تر برای مردم) و در برخی موارد از نفس های بلند (مورد اقبال مردم) استفاده می کنند. مرحوم عبدالباسط، طبلاوی و سعید مسلم را هم جزو این گروه محسوب می کنند. تلاوت قاریان شعبی دارای مؤلفه های مختلفی می باشد که می توان به عناصری همچون تکرار ملودی یا تم موسیقایی، استفاده از تحریرها در قفلات و بهره گیری از قفلات حراقه، استفاده زیاد از طبقات توسط و اوج صدا اشاره نمود.
3 – قاریان مدرن
به آن گروهی از قاریان گفته می شود که در تلاوت خود تقیدی به اجرای کامل هیچ مقامی نداشته و در یک کلام مسیر تلاوت آنان غیرقابل پیش بینی است. کسانی مانند مرحوم حصان، علی محمود، عبدالفتاح شعشاعی را جزو این گروه قرار می دهند. از خصیصه های مهم قاریان مدرن می توان به استفاده از نغمات مستدیر، بهره گیری از حرکات مختلف ملودیک، بهره گیری از مدولاسیون های متعدد همعرض، پرده و پرده – ملودی و استفاده زیاد از قفلات تحویلی و همچنین عنصر مفاجئه در تلاوت اشاره نمود.
4 – قاریان غنواتی
آن دسته از قاریانی هستند که احکام تلاوت را بعضاً قربانی اجرای نغمات و آهنگ ها می کنند. این گروه به جای اینکه لحن خود را با الفاظ آیات شریفه منطبق نمایند، آهنگ های پیش ساخته خود را به هر قیمتی بر کلمات قرآنی منطبق می کنند. البته بدیهی است که در انجام این عمل در بسیاری از اوقات از اصول و احکام اولیه تلاوت هم عدول می کنند. در واقع ریشه غنواتی از غناء در تلاوت گرفته شده که امری مذموم بوده و در مقابل تغنی که امری ممدوح است قرار دارد. در این گروه توجه چندانی به مفهومی خواندن قرآن نشده و توجه به ظاهر تلاوت از طریق نغمه پردازی فراوان همراه با تحریرها و آرایه های لحنی و صوتی در دستور کار قرار می گیرد. عده ای نسل امروز قاریان مصری را جزو این گروه محسوب می کنند.