شرح حال فنی سبک تلاوت استاد شیخ عبدالباسط محمد عبدالصمد
جایگاه شیخ در عالم تلاوت
بی شک شیخ عبدالباسط محمد عبدالصمد مشهور به ذهب الخالص مشهورترین و مهمترین قاری عصر طلایی تلاوت است که از نظر شهرت و وسعت دامنه نفوذ صوت در جهان بیش از دیگر قاریان بر احساسات و وجدان اقشار مختلف در سرتاسر جهان تأثیر گذارده است. صدای هیچ قاری دیگری به اندازه او در بلاد اسلامی و در میان عموم مسلمانان جهان از شهرت و محبوبیت برخوردار نیست. در واقع همین صدا همراه با نفس طولانی و استفاده از آهنگهای ممتد اما ساده موجب جذب و گرایش هر شنونده ای می گردد. شاید بتوان او را از حیث تأثیرگذاری صوت و لحن، نقطه مقابل استاد مصطفی اسماعیل دانست زیرا آنچنان که اشاره کردیم تأثیر فعالیتهای لحنی وی بیشتر از صوت اوست. اما در مورد استاد عبدالباسط قضیه کاملاً برعکس است. به همین دلیل فراوان دیده شده است که قاریان مقلد استاد عبدالباسط که از خصوصیات صوتی مشابه او برخوردار نیستند تأثیرگذاری چندانی بر مخاطب ندارند. محمود السعدنی وی را صوت عموم المسلمین یا صدای تمامی مسلمانان جهان توصیف کرده است. او در وصف شیخ و در خطاب به دیگر قراء می گوید شیخ عبدالباسط عبدالصمد دارای صدایی زیبا و سرشتی پاک است و چنان که تو دارای سرشتی پاک اما صدایی غیرزیبا باشی بهره ای در دنیای تلاوت کسب نخواهی کرد و اگر صدایی زیبا لکن سرشتی از تمامی رنگ و گرایش های غیر معنوی داشته باشی صرفاً تا هنگامی که به سن سی سالگی برسی، ثروتمند و مشهور خواهی شد و پس از آن از یاد خواهی رفت لکن اگر صدای تو از جنس معدن آمیخته با معنویت شیخ عبدالباسط باشد می توانی همانند آن دسته از بزرگان تاریخ کهن تلاوت که از زیباترین صدا و اسلوب برخوردار بوده اند پای در مسیر تاریخ بگذاری و نام خدا را برای همیشه در آن ثبت نمایی. بر همین اساس شیخ عبدالباسط را می توان یکی از مشهورتین قاریان عبقری تاریخ فن تلاوت قلمداد نمود که علاوه بر زیبایی صدا، نقش بارزی نیز در کسب معنویت و نورانیت قرآنی ایفا کرد و به الگویی مناسب برای سایر قاریان بدل گردید.
بهره مندی از علوم قرآنی
او ضمن حفظ قرآن کریم به فراگیری علوم قرائات مشغول شد و این فعالیت را تا آموختن کامل قرائتهای هفتگانه ادامه داد. بنابراین می توان گفت علیرغم آنکه جایگاه او در عرصه فن تلاوت، یک جایگاه جهانی است لکن وی صرفاً از معلومات رایج و معمول در زمینه علوم قرآنی بهره مند بود. این موضع نشان می دهد که منزلت قرآنی لزوماً در اثر کثرت دانش و مهارتهای وابسته به قرائت کتاب خدا حاصل نمی شود. بلکه همانگونه که صاحب نظران نیز اذعان دارند نورانیت حاصل از پایبندی به معارف قرآن کریم عاملی است که در هر شرایط قاری را تا منتهی درجه عزت و سربلندی در دنیای تلاوت ارتقاء می بخشد.
فعالیت ها و مناصب اداری
عبدالباسط محمد عبدالصمد نخستین قاری است که تصدی منصب نقیب محفظی و قراء القرآن الکریم در مصر را بر عهده گرفت. این مسئولیت طی یک حکم رسمی از سوی رئیس جمهور وقت مصر به وی واگذار گردید. او تا پایان عمر خویش در این منصب به انجام وظیفه پرداخت. قاریان مشهور مصر پس از فوت آخرین رئیس رابطه القراء به فکر تشکیل سازمانی به نام نقابه الحفاظ و القراء افتادند اما تشکیل این سازمان کار آسانی نبود لذا پیرامون آن بحث های فراوانی درگرفت و قاریان مختلف پیشنهادهای فراوانی در این زمینه ارائه دادند اما هنوز این آرزو به ثمر ننشسته بود که در میانه راه یکی از گلهای بوستان قرآن پژمرد. شیخ مصطفی اسماعیل از دنیا رفت و شیخ محمود علی البنا تلاشهای زیادی جهت تحقق این هدف به خرج داد و به واسطه این تلاش ها، شیخ عبدالباسط به عنوان نخستین نقیب القراء مصر انتخاب شد.
ویژگی های فنی در صدا
به اعتقاد صاحب نظران وی دارای زیباترین صدای شناخته شده در تاریخ کهن فن تلاوت است. جذابیت و تأثیر این صدا، اثرات آشکار و عظیمی در نشر قرآن کریم در میان مردم جهان داشته است. عبدالمنعم عبدالعظیم در این زمینه می گوید صدای او دلها و قلوب بشر در اقصی نقاط عالم اسلامی را به لرزه در آورد. علیرغم این ویژگی و نقطه قوت برخی از افراد صدای او را دارای حالتی از صبیانیه یا نوعی ماهیت کودکانه می دانند. با این حال خود وی معتقد بود که صدایش از جوانی دائم در قرائت قران برخوردار است.
طه عبدالوهاب جوهره یا خامه صدای عبدالباسط را متمایل به طبقه تنور می داند. این سطح که یکی از زیرترین طبقات صوتی نزد صئا پیشگان است، اسلوب لحنی شیخ را از شرایطی بهره مند کرده تا قاریان جوان برای تقلید و آغاز فعالیت در عرصه فن تلاوت به آسانی قادر به استفاده از آن باشند. مساحت صدای وی تا دو دیوان امتداد می یابد بنابراین می توان گفت وی پانزده درجه صوتی را با سهولت در جوابات خویش نمایان می سازد. علاوه بر این طه عبدالوهاب معتقد است که شیخ نخستین کسی است که به ابداع تکنیک مهار صدا در جوابات پرداخته است. او عقیده دارد که شیخ عبدالباسط با قراردادن دستها در برابر منافذ بینی بر اینکار توفیق یافته است. این تکنیک ویژگی خاص عبدالباسط برای مهار این صدای سرکش است و بدین ترتیب با دفع هوا از حجاب حاجز خود به تلاوت نمی پردازد بلکه با تکیه کامل بر حنجره آیات شریفه را قرائت می کند. همین ویژگی رمز قوت، استقرار و صافی صدای اوست.
یکی دیگر از خصیصه های بارز صدای شیخ عبدالباسط که ارتباط تنگاتنگی با ویژگی پیشین دارد بهره برداری او از تکنیک دی می نی اندو یا دکرشندو در جوابات است. در این خصوئص هنگامی که صدای خود را در پرده های اوج به درجات بالاتری هدایت می کند جهت مهار و در اختیار گرفتن شدت انطلاق صوت از قوت صدا می کاهد. این حالت پیوند نزدیکی با کاهش بلندی صوت دارد و تأثیر بسزایی در کنترل سرکشی صدا ایفا می کند.
ویژگی های فنی در اداء
برخی از نویسندگان معتقدند که شیخ عبدالباسط صاحب اداء لحنی ویژه ای در تلاوت قرآن است که هیچیک از قاریان پیشین یا معاصر از آن بهره مند نبوده اند. با این حال چنان که شکری القاضی گفته است او از شیخ محمود حسنین الکلحی تأثیرات ادایی فراوانی دریافت نموده است. با این توصیف می توان گفت اسلوب لحنی عبدالباسط محمد عبدالصمد همانند سایر قاریان مصری ریشه در سبک مقرئان گذشته و الحان رایج در منطقه سکونتش دارد لکن وی ابداعات دیگری را برآن افزوده است و طبع لحنی ویژه ای را در قرائت خود پدید آورده که حاصلش ظهور چنین روش بدیع و نوینی در فن تلاوت است.
ویژگی اساسی این سبک متانت اداء و سادگی در اجرای نغمات است. استاد کمال النجمی در تشریح یکی از ابعاد ادایی شیخ عبدالباسط می گوید وی در قرائتش دائماً در حال تعریج و تمایل به سمت مقام صباست و به گونه ای تلاوت خود را با آن تلوین می نماید که گویی اصلی ترین نغمه ای که وی در آن به قرائت می پردازد همین است. بنابراین اداء لحنی شیخ در سبک قرائتش را نمی توان اساسی ترین جنبه تأثیرگذار در روش تلاوت او دانست بلکه رمز جاودانگی آن را باید در شیرینی صدا و عوامل دیگری که در بخش های دیگر مطرح می شوند جستجو نمود. در تحلیل و بررسی سبک استاد عبدالباسط مطالب متعددی وجود دارد که برای نمونه به چند مورد اشاره می کنیم:
۱ – صدای او در محدوده اصوات متوسط یا باریتون و با ارتفاعی در حدود ۱۲ درجه صوتی می باشد که از قوت، تحریر و انعطاف پذیری متوسط برخوردار است. اما بارزترین ویژگی صوتی او طنین خاص، ملکوتی و کم نظیری است که موجب جذب شیفتگان فراوانی در جهان گردیده است.
۲ – هماهنگی صوت، نفس و لحن در تلاوت ایشان به شکلی کاملاً مطلوب وجود دارد و موجب آن شده که نگرش و تلقی کاملاً تازه ای نسبت به تلاوت قرآن کریم در بلاد اسلامی ایجاد گردد.
خصوصیات لحنی ایشان را می توان اینگونه برشمرد:
۱ – دنبال کردن خط سیر لحنی ساده، کم نوسان و در ارائه مقامات که در پاره ای موارد منجر به نقص نغمه گردیده است.
۲ – عدم بهره گیری از همه مقامات در تلاوت یا استفاده بسیار اندک از برخی از آنها همچون نهاوند و سگاه.
۳ – تأکید بر استفاده بیشتر از ظرفیتهای لحنی مقامهایی چون راست، چهارگاه برای بیان آیات الهی.
۴ – عدم استفاده از جوابات یا جواب الجواب اصطلاحی در کلیه مقامها و نیز درجه غماز.
۵ – عدم کاربرد صعودها و نزولهای یک نغمه یا مقام در یک ردیف تلاوت.
از تلاوتهای برجسته و مهم ایشان می توان به تلاوتهای زیبا و ماندگار سور تکویر، شمس، حمد، مریم(س) ، یوسف(ع) ، مائده، حج، ابراهیم(ع) ، فجر، حشر و قصارالسور اشاره نمود.
التزام به احکام تلاوت
التزام به رعایت احکام تلاوت و پایبندی او به اصول تجوید که به شکل ویژه ای در آثارش رخ می نمایند اصلی ترین جنبه فنی پس از صوت وی به شمار می رود. شیخ عبدالباسط را می توان نماد روشی از تقید به صحت در اداء مخارج، استیفای صفات حروف و رعایت احکام تجوید قلمداد نمود. او خود در همین زمینه می گوید به راستی قرآن موسیقی روح و نیازمند تلوین نغمی و البته محافظت و رعایت اصول صحیح قرائت و احکامش است. بر این اساس اسلوب وی و سایر روش های ادایی تجوید محور را می توان نزدیک به آداب ترسیم شده در دیدگاههای مرتبط با صحت قرائت قرآن تلقی کرد زیرا اولویت و تقدم رعایت احکام تجوید بر مهارتهای لحنی یکی از ارکان تلاوت شایسته قرآن کریم است.
ویژگی معنوی در تلاوت شیخ
معنویت جاری در آثار شیخ عبدالباسط یکی دیگر از مهمترین خصیصه های شایان توجه در تلاوت این ستاره درخشان آسمان قرائت است. این ویژگی در پوششی از حزن و احساس، تجلی می یابد. کمال النجمی در این زمینه چنین می گوید: او یکی قاری کثیرالتحزن در قرائت است. این ویژگی انطباق آشکاری بر آداب تلاوت و اخبار دین دارد زیرا معصوم(ع) فرموده است همانا قرآن برای حزن و تأثیر در نفوس نازل شده پس آن را با با آواز حزین بخوانید. ویژگی معنوی دیگر در تلاوت شیخ عبدالباسط اهتمام او در رعایت شأن و احترام قرآن کریم است. اگرچه وی معتقد بود که قرائت قرآن نیازمند نفس طولانی است تا بدینوسیله، صدا برای ادامه تلاوت نرم گردد لکن همهمه و فریادهای تشویق مردم در محافل تلاوت خویش را نمی پسندید زیرا اعتقاد داشت که اینکار احترام و قداست قرآن کریم را خدشه دار می سازد.
جایگاه معنامحوری در تلاوت شیخ عبدالباسط
شیخ عبدالباسط در یکی از مصاحبه های خویش، بیان زیبایی در باب تبلور معانی در نهاد قاری داشته است چنانکه گفته است قرائت قرآن کریم صرفاً منحصر در صدای زیبا نیست بلکه این تخصص، علم و هنری برخوردار از احکام اصول ویژه است. بنابراین قاریان جوان نیازمند نظم و مواظبت در تلاوت و قرائت از قلب خویش هستند. این دیدگاه مبین آن است که قاری نیازمند تدبر در معانی آیات شریفه قرآن کریم تا بدین شکل ضمن ایجاد حس معنوی و نورانیت در نهاد خویش زمینه های انعکاس معنا از طریق اداء مطلوب را در قرائتش فراهم سازد و تأثیر شایسته ای بر مستمع باقی گذارد. زیرا تلاوتی که از قلب برخیزد ناگزیر بر جان شنونده خواهد نشست.
