قاری مشهوری که هر روز هفته به سبکی متفاوت اذان می‌گفت
برای فهم جایگاه قاری، مؤذن، مبتهل، منشد و موسیقیدان نابینای مصری یعنی مرحوم شیخ علی محمود بهتر است، ابتدا به ذکر دو خاطره که نشان‌دهنده قدرت و اهمیت ایشان در نگاه خوانندگان و موسیقیدانان مصری است، پرداخته و سپس به دلایل این قدر و منزلت بپردازیم.
خاطره اول
این خاطره را در سفر به کشور مصر شخصاً از مرحوم ابوالعینین شعیشع شنیدم، ایشان نقل کردند یک بار در دوران جوانی در یک مهمانی که از سوی دربار مصر برای مشاهیر تلاوت، انشاد، موسیقی و هنر ترتیب داده شده بود، شرکت داشتیم. در آن ضیافت مرحوم شیخ علی محمود و محمد عبدالوهاب، بزرگترین آهنگساز قرن مصر هم حضور داشتند.
در آن زمان محمد عبدالوهاب که هنوز جوان و در ابتدای مسیر هنری خود قرار داشت و با من نیز رفاقتی داشت، از من با لحنی عاجزانه درخواست کرد که تو را به پیامبر(ص) [قسم می‌دهم]، من یک مشکلی در یک قطعه موسیقی دارم که فقط شیخ علی محمود قادر به حل آن است و شما هم با ایشان حشر و نشر دارید، لطفاً مرا نزد ایشان برده تا مشکل را در میان بگذارم.
من هم قبول کردم و او را پیش شیخ نابینا که در یک گوشه نشسته بود، بردم. پس از معرفی و احوالپرسی با ایشان، محمد عبدالوهاب گفت من می‌خواهم از این ملودی در فلان مقام، ارتباطی زیبا با ملودی دیگر در مقام کذا بزنم، ولی نمی‌دانم ارتباط اینها را چطور برقرار کنم، بعد از خواندن و زمزمه ملودی‌ها از سوی محمد عبدالوهاب، مرحوم شیخ اندکی تأمل کرد و شروع به خواندن و زمزمه کرد و بعد از دقایقی آهنگی را خواند که در آن لحظه محمد عبدالوهاب با شگفتی هر چه تمام‌تر گفت: «همینه!ً بله! همینه!» و سپس جمله‌ای را به زبان آورد: «انتم‌المشایخ عفاریت مش انسان»، شما مشایخ (بزرگان و اسطوره‌های تلاوت و انشاد در مصر) از جنس جن و پری هستید نه انسان!
خاطره دوم
در زندگینامه یکی از خوانندگان مشهور مصری می‌خوانیم وی از افتخارات خود این را ذکر می‌کند که وقتی برای اولین بار در محفلی در قاهره با حضور شیخ علی محمود به اجرای یک آهنگ پرداخته مورد تشویق قرار گرفته و شیخ، او را به آینده‌ای درخشان بشارت داده است.
ویژگی‌های مرحوم شیخ علی محمود
اما به نظر من اهمیت جایگاه شیخ علی محمود در فرهنگ و هنر مصر و به طور خاص در حوزه نغمات آیینی به چند دلیل است:
۱-جامعیت وی در تمامی هنرهای تنغیمی دینی و حتی موسیقی اصیل مصری.
۲- تسلط خارق‌العاده او در خلق، ابداع و ساخت الحان مختلف مبتنی بر موسیقی مقامی عرب اعم از تلاوت قرآن، اذان، ابتهال، تواشیح، مدایح نبوی، قصائد عرفانی و غنایی.
۳- بسیاری از بزرگان و صاحبنظران در مصر وی را مؤسس فنون انشادی در قرن بیستم می‌دانند که با گذشت نزدیک به یک قرن همچنان سیطره ایشان بر این فنون باقی بوده و کسی نتوانسته حتی در دوران طلایی مصر بر این سیطره پایان بخشد.
۴- تربیت شاگردان زیاد به ویژه در انشاد دینی که هر کدام جزو نخبگان این فن محسوب می‌شوند مانند زکریا احمد؛ آهنگساز مشهور، طه‌الفشنی؛ قاری و منشد، محمدالفیونی؛ منشد، کامل یوسف البهتیمی؛ قاری و منشد و عبدالسمیع بیومی؛ منشد (نقل از محمد فهمی عبداللطیف، الفن الالهی)
۵- بر جای گذاردن میراثی گرانبها از آثار صوتی در حوزه‌های مختلف از تلاوت‌های قرآن، ابتهال و اذان، تواشیح، قصاید دینی و عرفانی و غناء دینی که به طور خلاصه به اهم آن‌ها اشاره می‌کنیم:
هرچند گفته شده بین سال‌های ۱۹۳۹ تا ۱۹۴۵ میلادی یک دوره کامل تلاوت تحقیق قرآن کریم توسط رادیو قاهره از ایشان ضبط شده است اما ظاهراً از سرنوشت این تلاوت‌ها خبری در دست نبوده و بنا به گفته دکتر محمد صلاح‌الدین بک، بسیاری از آن‌ها به خاطر اهمال رادیو مصر از بین رفته است.
لذا تعداد تلاوت‌های برجای مانده از شیخ بسیار اندک است که دلیل آن هم به جز مورد یاد شده، فقدان امکانات ضبط صدا برای تلاوت قرآن تا قبل از دهه ۲۰ میلادی یعنی دوران اوج و پختگی صدای شیخ بوده است، اما همین تعداد اندک بیانگر نبوغ سرشار ایشان در خلق الحان و ملودی‌های زیبا و ارائه سبکی کاملاً متفاوت است که اساس آن استفاده از تغییرات مداوم نغمات برای بیان تعبیرات قرآنی است، این تلاوت‌ها شامل سوره‌های انفال، یوسف، کهف، مریم، قیامت و قصارالسور است.
بر اساس برخی مقالات موجود، شیخ به عنوان مؤذن مسجدالحسین(ع) در دوره جوانی برای هر روز هفته تحت شرایطی، اذان متفاوت در یکی از مقامات موسیقی می‌گفته است؛ نقل است شیخ برای شنبه در مقام عشاق، یکشنبه در مقام حجاز، اگر دوشنبه اولین دوشنبه در ماه بوده، سه‌گاه، اگر دومین دوشنبه ماه بوده بیات، اگر سومین دوشنبه ماه بوده حجاز، روزهای سه‌شنبه سه‌گاه، چهارشنبه چهارگاه، پنجشنبه راست(رست) و جمعه‌ها بیات، اذان می‌داده است و بسیاری از اهالی و سکنه اطراف منطقهالحسین از نغمه اذان متوجه روزها می‌شده‌اند، اما متأسفانه از این اذان‌ها اثری باقی نمانده و اذان مشهور ایشان هم در مقام حسینی مربوط به دوران پس از عصر رادیو مصر یعنی اواخر دهه ۳۰ میلادی است.
همین اذان هم به تنهایی از چنان لحن قوی و زیبایی برخوردار است که سال‌های سال است جزو برترین اذان‌های تاریخ محسوب می‌شود و ده‌ها نمونه از روی آن کپی‌برداری شده که از جمله می‌توان به گرته‌برداری شیخ محمد عمران و برخی مؤذنان کشور خودمان از آن اشاره کرد.
ابتهالات دینی و مدائح نبوی
در این حوزه نیز مرحوم شیخ علی محمود کارنامه درخشانی از خود برجای گذاشته است، هر چند ابتهال، فنی مستقل به شکل انفرادی، بدون ریتم یا ایقاع و به شکل ارتجاعی(بداهه) ارائه می‌شود و با مدایح نبوی و موشحات دینی که عموماً همراه با ریتم و به شکل گروهی اجرا می‌شود، تفاوت زیادی دارد اما به خاطر سهولت امر در بررسی کارنامه هنری شیخ تحت یک عنوان مطرح کرده‌ایم.
روشن است که تعداد قابل توجهی از این دو نمونه فن انشادی یعنی ابتهال و تواشیح از ایشان موجود است یا لحن آن منسوب به وی بوده و توسط شاگردان ممتازشان اجرا شده است که به منظور رعایت اختصار از میان آثار موجود تنها به دو مورد برجسته زیر با مطلع این اشعار اشاره می‌کنیم:
۱-ادخل علی قلبی المسره والفرح …
۲-انّ میلاد الرسول المصطفی سامی المکان…
قصائد عرفانی و غنایی
بدون تردید یکی از مهمترین وجوه تمایز ایشان از برخی بزرگان موسیقی مصر به جز ذوالفنون‌بودن، تلحین و اجرای برخی اشعار عرفانی از شعرای بزرگ عرب بوده است که میراثی ارزشمند برای موسیقی عربی و نوازندگان و موسیقیدانان نه تنها مصر بلکه سایر بلاد عربی به شمار می‌رود، یکی از این آثار اجرای قصیده عرفانی «این الفارض مصری» با مطلع زیر است:
ته دلالا فانت اهل لذاکا
و تحکم فالحسن قد اعطاکا
ونیز قصیده مشهور دیگری که حتی در سطحی وسیع در جوامع قرآنی منتشر شده و لحن آن ساخته شاگردش شیخ زکریا احمد است، با مطلع:
یا نسبم الصبا تحمل سلامی
لظباء الحمی ووادی سلام
از دیگر قصائد مشهوری که از سوی ایشان، تلحین یا اجرا شده به اختصار می‌توان موارد زیر را نام برد:
۱-ارفعی یا مصر اعلام الهنا
۲-حتام یا سامی اللواحظ
۳-یا معتدل القد
۴-یا من هواه بقتل مضناه حکم
۵-أدر ذکری جدد الوصل
۶-السعد اقبل
۷-یا مائسه القدر
۸-لاح بدر التم
۹-انعم بوصلک
۱۰-سل یا اخا البدر
۱۱-لولی عهد الفرس یسر ما قصد
۱۲-اهلا بغزال
۱۳-انا منک ذو وله
۱۴-فیاجیره الشعب
به هر حال این مرد بزرگ که به رغم محروم بودن از نعمت بینایی و خواندن و نوشتن، به واسطه برخورداری از هوش موسیقایی، نبوغ ذاتی، حافظه قوی و همت عالی توانست پس از کسب علوم قرائت و علم مقامات و تلحین نزد اساتیدی چون ابراهیم المغربی و درویش الحریری به بالاترین مراتب در فرهنگ و هنر مصر برسد پس از عمری پر ثمر در سال ۱۹۵۶ میلادی به دیدار حق شتافت. خدایش رحمت کند.
