قرائت و تجوید
در آمدی بر مباحث قرائت و تجوید :
یکى از مباحث عمده در علوم قرآن تجوید و قراءت قرآن است ; این بحث از دیر باز مورد توجه علما ودانشمندان علم قراءت بوده است . و شاید بتوان علم قراءت و تجوید را از قدیمى ترین دانش هاى مربوط به علوم قرآن دانست و در حقیقت تجوید را باید زائیدهء علم قراءات دانست . که ریشه در قرن اول دارد. قاریان برجسته براى راحتى قراءت قرآن قواعدى را از قراء سبعه یا عشره انتزاع کرده و به تدوین و نشر آنها همت گماشته اند.
گرچه اولین کسى که در فن تجوید مستقلاً کتاب نگاشته است , شخصى است بنام ابو مزاحم موسى بن عبیدالله متوفى ۳۲۵ ه . ق ; ولى تاریخچه علم تجوید به زمان رسول اکرم (ص ) پیوند خورده است . در آن زمان حضرت بر شیوهء قراءت مردم تأکید داشته و مى فرموده اند:
< هر کس مایل است , قرآن را آنگونه که نازل شده است , شیوا بخواند پس به قراءت ابن مسعود اقتداکند>1
و قرآن نیز بر این امر تأکید داشته و فرموده اند:
<ورتل القرآن ترتیلاً ۲ یعنى قرآن را با صوتى زیبا (ترتیل ) تلاوت کنید.
که حضرت على (ع ) در تفسیر آیهء فوق فرموده اند:
<الترتیل . اداء الحروف و حفظ الوقوف > یعنى ترتیل عبارت است از درست ادا کردن حروف و شناخت مواضع وقف >3
امت اسلامى نیز آنگونه که به فهم معانى قرآن و اقامهء حدود آن تعبد داشته و همت گماشته اند در راه درست خواندن آن نیز کوشا و پرتلاش بوده اند. و این امر را مى توان از کثرت و فراوانى تألیفات دانشمندان علوم قرآنى در این زمینه متوجه شد.
در این نوشتهء مختصر, ضمن تعریف تجوید, به صورت اجمال به مباحث کلى آن اشاره مى گردد.
تعریف تجوید
تجوید, مصدر باب تفعیل و از مادهء <جود> است . در لغت به معنى نیکى , و بخوبى انجام دادن کارى آمده است . اما در اصطلاح علوم قرآن تجوید عبارت است از:
یک : <خوب ادا کردن حروف و شناختن مواضع وقف و وصل >4
دو: تجوید عبارت است از :
>اعطاء کل حرف حقه و مستحقه فى النطق >5
یعنى تجوید عبارت است از اینکه در تلفظ <حق حرف > و <مستحق حرف > به وى عطا شود. اما اینکه حق حرف چیست ؟ و مستحق حرف به چه معنى است ؟ ذکر مى کند که :
حق حرف : <اخراج الصوف من مخرجه موصوفاً بصفاته الذاتیه الملازمه به >6
یعنى حق حرف عبارت است از تلفظ حرف از مخرج ویژه اش در حالیکه صفات ذاتیهء ۷آن که همیشه ملازم آن هستند در تلفظ حرف مراعات شده باشند.
و مستحق حرف : هو الصفات العرضیه التى تنشأ من الصفات الذاتى >8
یعنى مستحق حرف عبارت است از صفات عرضیهء آن که از صفات ذاتى آن بدست مى آیند. بعد ازروشن شدن معنى حق حرف و مستحق آن روشن مى گردد که تفاوت چندانى بین این دو تعریف نیست : البته سایر تعریفها نیز در همین محتوا بیان شده اند.
از این دو تعریف روشن مى گردد که فایدهء تجوید یادگیرى تلاوت قرآن است ; بشکلى دردست و خالى ازاشکال ; آنگونه که رسول اکرم (ص ) آنرا تلاوت مى فرمودند.
اما عمده ترین مباحث علم تجوید از قرار زیر است
۱ ـ مخارج حروف :
این بحث , از عمده ترین و مهمترین مباحث این علم بشمار مى آید و قارى قرآن به فراگیرى این مباحث نیازى غیر قابل انکار دارد. چونکه شناخت و رعایت مخارج حروف اساس عمل به سایر قواعد تجویدى است .
مخارج حروف یعنى محل ادا شدن آنها, به این بیان که هواى خارج شونده از ریه هاى پس از عبور ازحنجره در یکى از قسمتهاى دستگاه تکلم (۱ حلق جوف ۲ فضاى حلق و دهان ۳ زبان ۴ دو لب ۵خیشوم ـ فضای بالائى بینى ـ) محدود مى شود و بدین ترتیب حرف ادا مى گردد. محل یادشده که در آنجاهوا به حرف تبدیل مى شود را <مخرج حرف > گویند.۹
براى شناخت مخارج حروف کافى است یک همزهء مکسور بر اول هر حرف گذاشته و آنرا تلفظ نمائیدمانند:
اد, اب , اش , ان و….
در تعداد مخارج حروف بین دانشمندان علم قراءت اختلاف است . شاید صحیح ترین نظریه , رأى ابن جزرى باشد. وى تعداد مخارج حروف را ۱۷عدد ذکر مى کند که از مواضع پنجگانهء دستگاه تکلم ادامى شوند.۱۰
۲ صفات حروف :
صفت حرف در اصطلاح فن تجوید عبارت است از کیفیت ایجاد و خروج حرف از مخرج خود. اختلاف در کیفیت خروج هوا از دستگاه تکلم باعث اختلاف حروف هم مخرج مى گردد, و به هر کدام صفتى خاص مى دهد. مثلاً <ب > و <م > گرچه هر دو از مخرج لبان تلفظ مى گردند ولى اختلاف در کیفیت ادا (صفت ) باعث مى شود ما این دو حرف را از یکدیگر تمیز دهیم .
تعداد صفات حروف نیز از موضوعات اختلافى دانشمندان علم قراءات است , برخى ۱۴و دسته اى تا۴۴صفت براى حروف ذکر کرده اند. ابن جزرى در کتاب خویش , النشر تعداد صفات حروف را هفده عددشماره کرده است ۱۱
این صفات را معمولاً در دو دستهء <صفات اصلى > و <صفات فرعى > مورد بحث قرار مى دهند. منظور ازصفات اصلى , صفاتى هستند که داراى ضد باشند. مانند جهر (بلندى ) در مقابل همس (آهستگى ), شده درمقابل حاوه (سستى ), و یا استعلا در مقابل استفال (پایئنى ) این صفات را ده عدد شماره کرده اند.
صفات فرعى را بر خلاف صفات اصلى , صفاتى معرفى کرده اند که مقابلى ندارند و تعداد این صفات هفت عدد است ۱۲
۳ـ احکام حروف :
بحث از احکام حروف , نیز از مباحث عمدهء علم تجوید است .
هر کدام از حروف بدلیل داشتن صفات ذاتى خود, داراى حکم یا احکامى است شناساندن این احکام نیز بر عهدهء علم تجوید است . پاره اى از این احکام از قرار زیر است :
۳۱ تفخیم و ترقیق , تفخیم بمعنى درشت ادا کردن و غلیظ تلفظ کردن حرف است . بعبارت دیگرحالتى است در صدا که گویا دهان از آن پر مى شود. و ترقیق بمعنى تخفیف و در فن تجوید عبارت است ازنازک کردن حرف بر خلاف تفخیم .۱۳
تفخیم و ترقیق را از احکام <حرف راء> شمرده اند.
۳۲ ادغام , اظهار, اقلاب , اخفاء.
ادغام عبارت است از حذف یک حرف ساکن و مشدد نمودن حرف بعدى .
اظهار عبارت است از تلفظ یک حرف به روشنى و آشکارا از مخرج اصلى آن .
اقلاب عبارت است ابدال و تبدیل کردن حرفى به حرف دیگر.
اخفاء در مقابل اظهار, و عبارت است از ادا کردن حرف در حالتى بین ادغام و اظهار که البته قدرى حالت خفاء خواهد داشت .
این چهار حکم , از احکام نون ساکن بشمار مى آیند به این بیان که اگر یکى از حروف حلقى (ه, أ, ع , غ ,ح , خ , ق ) پس از نون قرار گیرند, نون داراى حکم <اظهار> خواهد بود.
و اگر نون پیش از حرف <باء> قرار گیرد نون به میم مبدل مى گردد; مثل <انبتناه > که <امبتناه >تلفظ مى گردد.
و اگر قبل از یکى از حروف (ى , ر, م , ل , و, ن ) قرار گیرد در آنها ادغام مى گردد, مثل کلمهء <من مال > که <ممال > تلفظ مى گردد.
نون اگر قبل از باقى حروف (بجز حروف یادشده ) قرار گیرد بصور اخفاء تلفظ خواهد شد.۱۴
۴ـ مد و قصر
از دیگر ابواب تجوید, مباحث مربوط به مد و قصر است .
)مد) به معنى کشش است , و در اصطلاح تجوید عبارت است از امتداد صوت در برخى از حروف به میزان , بیش از اندازهء طبیعى . و قصر بر خلاف آن است .۱۵
۵ـ وقف و ابتدا.۱۶
این بحث نیز از مباحث مهم تجوید است . عدم شناخت شرائط وقف و ابتدا و رعایت نکردن قواعدمربوط به آن , قراءت قرآن را از شیوهء درست خارج نموده و معنى را در برخى از آیات بشدت آسیب مى رساند.
اهمیت <وقف > در حدى است که رسول الله (ص ) فرموده اند:
>الوقف منازل القرآن ۱۷ یعنى وقف ها خانه هاى قرآن است .
وقف عبارت است از جدا ساختن کلمه از ما بعدش . و یا قطع صوت در هنگام قراءت همراه با تجدیدنفس و سپس ادامهء قراءت .
وقف و ابتدا, داراى شروط وگونه هاى مختلفى هستند, براى آگهى بیشتر مى توان به منابع پانوشت مراجعه کرد.
پی نوشت ها:
۱- النشر فى القراءات العشر, ابن جزرى , ۲۱۲۱۱
۲- مزمل ۴
۳- حلیه القرآن , سید محسن موسوى بلده ۲۳۲ تجوید جامع , ابراهیم پور فرزیب ۳۳ـ اتقان سیوطى ۱۸۰۱۱٫
۴- تجوید جامع ۳۲ـ سرالبیان , بیگلرى ۵۴ـ حلیه القرآن ۲۶۲۵ التجوید, مجمع علمى اسلامى ۵
۵- حق التلاوه , حسنى شیخ عثمان ۵۰
۶- پیشین ۵۱
۷- منظور از صفات ذاتى در همین نوشته خواهد آمد.
۸- حق التلاوه ۵۱
۹- تجوید جامع ۴۵ النشر ۱۹۹۱
۱۰- النشر فى القراءات العشر ۲۰۱۱
۱۱- پیشین ۲۰۲۱
۱۲- تجوید جامع ۵۰ـ النشر ۲۰۲۱ـ سرالبیان ۱۶۷
۱۳- زینه القرآن , ناصر زارعى ۴۸ـ تجوید جامع ۶۶ـ سرالبیان ۲۰۱
۱۴- الاتقان , ۲۰۴۱ـ حیله القرآن ۸۳ـ سرالبیان ۱۸۷
۱۵- اتقان , ۲۰۹۱ـ سرالبیان ۱۷۸ـ تجوید جامع ۸۸ـ زنیه القرآن ۶۸
۱۶- زنیه القرآن ۷۳ـ تجوید جامع ۱۰۱ـ الاتقان ۱۸۰۱ـ سرالبیان ۲۲۶
۱۷- سرالبیان ۲۲۶
محراب صادق نیا