معنویت؛ ویژگی تلاوت شیخ عبدالباسط
“عبدالباسط محمد عبدالصمد”، یکی از مشهورترین قاریان عصر طلایی تلاوت است که بیش از دیگر قاریان بر احساسات و وجدان اقشار مختلف در سرتاسر جهان تأثیر گذارده است.
محمود‌السعدنی، وی را «صوتُ عموم‌المسلمین»، یا صدای تمامی مسلمانان جهان توصیف کرده است. او در وصف شیخ و در خطاب به دیگر قراء میگوید: «شیخ عبدالباسط عبدالصمد دارای صدایی زیبا و سرشتی پاک است؛ و چنانکه تو دارای سرشتی پاک اما صدایی غیر زیبا باشی، بهره‌ای در دنیای تلاوت کسب نخواهی کرد؛ و اگر صدایی زیبا، لیکن سرشتی از تمامی رنگ‌ها [و گرایش‌های غیرمعنوی] داشته باشی، صرفاً تا هنگامی که در سن ۳۰ سالگی برسی، ثروتمند و مشهور خواهی شد و پس از آن، از یاد خواهی رفت؛ لیکن اگر صدای تو از جنس معدن [آمیخته به معنویت] شیخ عبدالباسط باشد، می‌توانی همانند آن‌دسته از بزرگان تاریخ کهن تلاوت که از زیباترین صدا و اسلوب برخوردار بوده‌اند، پای در مسیر تاریخ بگذاری” و نام خود را برای همیشه در آن ثبت کنی.»
برهمین اساس، شیخ عبدالباسط را می‌توان یکی از مشهورترین قاریان عبقری تاریخ فن تلاوت قلمداد کرد، که علاوه بر زیبایی صدا، نقش بارزی نیز در کسب معنویت و نورانیت قرآنی ایفاء کرده و به الگویی مناسب برای سایر قاریان بدل شده است.
بهره‌مندی از علوم قرآنی
او ضمن حفظ قرآن‌کریم، به فراگیری علوم قرائات مشغول شد، و این فعالیت را تا آموختن کامل قرائت‌های هفتگانه ادامه داد. بنابراین، می‌توان گفت با وجود آنکه جایگاه او در عرصه فن تلاوت، جایگاه جهانی است، لیکن وی صرفاً از معلومات رایج و معمول در زمینه علوم قرآنی بهره‌مند بود.
این موضوع، نشان می‌‌دهد که منزلت قرآنی، لزوماً در اثر کثرت دانش و مهارت‌های وابسته به قرائت کتاب خدا حاصل نمی‌شود؛ بلکه همان‌گونه که صاحب‌نظران نیز اذعان دارند، نورانیت حاصل از پایبندی به معارف قرآن‌کریم، عاملی است که در هر شرایط، قاری را تا منتهی‌درجه عزت و سربلندی در دنیای تلاوت ارتقاء می‌بخشد.
فعالیت‌ها و مناصب اداری
عبدالباسط عبدالصمد، نخستین قاری است که تصدی منصب «نقیبُ مُحفظی و قراء‌القرآن‌الکریم» در مصر را بر عهده گرفت. این مسئولیت، طی حکم رسمی از سوی رئیس‌جمهور وقت مصر به وی واگذار شد. او تا پایان عمر خویش، در این منصب به ادای وظیفه پرداخت.
ویژگی‌های فنی در صدا
به اعتقاد صاحب‌نظران، وی دارای زیباترین صدای شناخته شده در تاریخ کهن فن تلاوت است. جذابیت و تأثیر این صدا، اثرات آشکار و عظیمی در نشر قرآن‌کریم در میان مردم جهان داشته است. عبدالمنعم عبدالعظیم در این زمینه میگوید: «صدای او، دل‌ها و قلوب بشر و اقصی‌نقاط عالم اسلامی را به لرزه درمی‌آورد.»
با وجود این ویژگی و نقطه قوت، برخی از افراد، صدای او را دارای حالتی از «صبیانیه»، یا نوعی ماهیت «کودکانه» می‌دانند. با این حال، خود وی معتقد بود که صدایش از «جوانی دائم» در قرائت قرآن برخوردار است.
طه عبدالوهاب، جوهره یا «خامه» صدای شیخ عبدالباسط را متمایل به طبقه «تِنور» می‌داند. این سطح که یکی از زیرترین طبقات صوتی نزد مردان است، اسلوب لحنی شیخ را از شرایطی بهره‌مند کرده است تا قاریان جوان، برای تقلید و آغاز فعالیت در عرصه فن تلاوت، به آسانی قادر به استفاده از آن باشند.
نمر‌النیل نیز در مورد ارتفاع صدای شیخ میگوید: «مساحت صدای او، تا دو دیوان امتداد می‌یابد.» بنابراین، می‌توان گفت وی ۱۵ پرده صوتی را با سهولت در جوابات خویش نمایان می‌سازد.
علاوه بر این، طه عبدالوهاب معتقد است که شیخ، نخستین کسی است که به ابداع «تکنیک مهار صدا» و «جوابات» پرداخته است. او عقیده دارد که شیخ عبدالباسط با قراردادن دست‌ها در برابر منافذ بینی، بر این کار توفیق یافته است. نمر‌النیل نیز در همین باب میگوید: «این تکنیک، ویژی خاص عبدالباسط برای مهار این صدای سرکش است و بدین ترتیب، با دفع هوا از «حجاب حاجز» خود به تلاوت نمی‌پردازد؛ بلکه با تکیه کامل بر حنجره، آیات شریفه را قرائت می‌کند. همین ویژگی، رمز قوت، استقرار و صافی صدای او است.»
یکی دیگر از خصیصه‌های بارز صدای شیخ که ارتباط تنگاتنگی با ویژگی پیشین دارد بهره‌برداری او از تکنیک «دی‌می‌نُواندو» یا «دی‌کرشندو» و «جوابات» است. در این خصوص، هنگامی که صدای خود را در پرده‌های اوج، به درجات بالاتری هدایت می‌کند، جهت مهار و در اختیار گرفتن «شدت انطلاق صوت»، از قوت صدا می‌کاهد. این حالت، پیوند نزدیکی با کاهش «بلندی» صوت دارد، و تأثیر به سزایی در کنترل سرکشی صدا ایفا می‌کند.
ویژگی‌های فنی در اداء
برخی از نویسندگان معتقدند که شیخ عبدالباسط، صاحب اداء لحنی ویژه‌ای در تلاوت قرآن است که هیچ‌یک از قاریان پیشین یا معاصر از آن بهره‌مند نبوده‌اند. با این حال، چنان که شکری‌القاضی گفته است؛ او از شیخ محمود حسنین‌الکلحی، تأثیرات ادایی فراوانی دریافت کرد. با این توصیف، می‌توان گفت اسلوب لحنی عبدالباسط محمد عبدالصمد همانند سایر قاریان مصری ریشه در سبک مقرثان گذشته و الحان رایج در منطقه سکونتش دارد؛ لیکن وی ابداعات دیگری را بر آن افزوده و «طبع لحنی» ویژه‌ای را در قرائت خود پدید آورده که حاصلش ظهور چنین روش بدیع و نوینی در فن تلاوت است.
ویژگی اساسی این سبک، «متانت اداء» و سادگی در اجرای نغمات است. استاد کمال النجمی در تشریح یکی از ابعاد ادایی شیخ عبدالباسط میگوید: «وی در قرائتش دائماً در حال «تعریج» و تمایل به سوی مقام صبا است و به گونه‌ای تلاوت خود را با آن «تلوین» می‌کند که گویی اصلی‌ترین نغمه‌ای که وی در آن به قرائت می‌پردازد، همین است.»
بنابراین، اداء لحنی شیخ در سبک قرائتش را نمی‌توان اساسی‌ترین جنبه تأثیرگذار در روش تلاوت او دانست؛ بلکه رمز جاودانگی آن را باید در شیرینی صدا و عوامل دیگری که در بخش‌های پیش‌رو بررسی خواهند شد، جستجو کرد.
الترام به احکام تلاوت
التزام شیخ، به رعایت احکام تلاوت و پایبندی او به اصول تجوید که به شکل ویژه‌ای در آثار رخ می‌نمایاند اصلی‌ترین جنبه فنی پس از صوت وی به شمار می‌رود.
شیخ عبدالباسط را می‌توان نماد روشنی از تقیّد به «صحت در اداء مخارج»، «استیفای صفات حروف» و «رعایت احکام تجوید» قلمداد کرد. او خود در همین زمینه میگوید: «به راستی، قرآن موسیقی روح و نیازمند «تلوین نغمی» و البته محافظت و رعایت اصول صحیح قرائت و احکامش است.» بر این اساس، اسلوب وی و سایر روش‌های ادایی «تجوید محور» را می‌توان نزدیک به آداب ترسیم شده در دیدگاه‌های مرتبط با صحت قرائت قرآن تلقی کرد. زیرا اولویت و تقدم رعایت احکام تجوید بر«مهارت‌های لحنی»، یکی از ارکان «تلاوت شایسته» قرآن‌کریم است.
ویژگی معنویت در تلاوت شیخ
معنویت جاری در آثار شیخ عبدالباسط، یکی دیگر از مهم‌ترین خصیصه‌های شایان توجه در تلاوت این ستاره درخشان آسمان قرائت است. این ویژگی، پوششی از حزن و احساس، تجلّی می‌یابد. کمال النجمی در این زمینه چنین میگوید: «او قاری «کثیر التحزن» در قرائت است.»
این ویژگی، انطباق آشکاری بر آداب قرائت و اخبار دین دارد. زیرا معصوم(ع) فرموده است: «[همانا] قرآن برای حزن و تأثیر و نفوس نازل شده است؛ پس آن را با آواز حزن بخوانید.» (الکافی، ج۲، ص ۶۱۴)
ویژگی معنوی دیگر در تلاوت شیخ، اهتمام او در رعایت شأن و احترام قرآن‌کریم است. اگرچه وی معتقد بود که قرائت قرآن نیازمند نفس طولانی است تا بدین وسیله، صدا برای ادامه تلاوت، نرم شود؛ لیکن همهمه و فریادهای تشویق مردم در محافل تلاوت خویش را نمی‌پسندید؛ زیرا اعتقاد داشت که این کار، احترام و قداست قرآن‌کریم را خدشه‌دار می‌سازد.
جایگاه معنامحوری در تلاوت شیخ
شیخ عبدالباسط در یکی از مصاحبه‌های خویش، بیان زیبایی در باب تبلور معانی و نهاد قاری داشته است؛ چنانکه گفته است: «قرائت قرآن‌کریم صرفاً منحصر در صدای زیبا نیست؛ بلکه این تخصص علم و هنری برخوردار از احکام و اصول ویژه است؛ بنابراین، قاریان جوان، نیازمند نظم و مواظبت در تلاوت و «قرائت از قلب» خویشند.»
این دیدگاه مبین آن است که قاری نیازمند تدبر در معانی آیات شریفه کتاب خدا است تا بدین شکل، ضمن ایجاد حس معنوی و نورانیت در نهاد خویش، زمینه‌های انعکاس معنا از طریق «ادای مطلوب» را در قرائتش فراهم سازد و تأثیر شایسته‌ای بر مستمع باقی گذارد. زیرا تلاوتی که از قلب برخیزد، ناگزیر بر جان شنونده خواهد نشست.
