چند ویژگی موسیقی مردم پسند

مطالب و توضیحاتی در جلسه روز جمعه مورخ ۳۱ خرداد ماه در خصوص موسیقی مردم‌ پسند مطرح شد. لذا در این نوشتار به صورت اختصار به بعضی از جنبه های موسیقی مردم پسند اشاره میکنم. بدیهی است بررسی موارد موسیقی مردم پسند نیازمند نوشتاری بس طولانی تر و مفصل تر دارد. همانطور که می دانید موسیقی در تلاوت قرآن شعبه مهمی از موسیقی شرقی محسوب می شود. موسیقی شرقی نیز با ساختار و مضامینی همچون اخلاص، معنویات، تخلیه، تحلیه، تجلیه؛ توجه و تمرکز و … شناخته می شود. با توجه به اینکه خواستگاه این موسیقی همواره در میان توده های مردم بوده و برای مردم ساخته و اجرا شده است لذا اهدافی که اشاره شد را همواره دنبال می نماید. بر همین اساس بسیاری از خوانندگان،، نوازندگان و استادان فن مسیر و اهداف مذکور را سرلوحه خودشان قرار می داده اند. شاید بتوان به جرات گفت علت کم رنگی و کم اثر شدن اثر بسیاری از موسیقی های اطراف ما به علت کم رنگ شدن عناصری است که اشاره شد. لازم به ذکر است که هر موسیقی به طور کلی دارای دو بخش است:

۱ – اهداف     ۲ – ابزار و شکل اجرا

به طور خلاصه موسیقی شرقی در بخش اول یعنی اهداف، اجرای موسیقی با مضامین یاده شده را به عنوان ابزار طریق الی الله مد نظر قرار داده و برای آن اصول و ضوابط متعددی را نیز تعریف نموده است. در بخش دوم نیز برای اجرا، شکل، فرم و روشی را مطرح کرده است که در بسیاری از موسیقی های سازی و آوازی آن دیده می شود. در این میان موسیقی هنر تلاوت قرآن نیز حاوی اصول و ضوابط خاصی است که ان را از موسیقی های مشابه خود متمایز می نماید. اما به طور کلی در موسیقی شرقی، هدف یک چیز است. چه سازی و چه آوازی. اما در شکل اجرا اشتراکاتی میان این هنرها دیده می شود که در این بخش به چند مورد اشاره میکنم. بدیهی است در این خصوص موارد متعددی وجود دارد که در این نوشتار قصد پرداختن به همه آن موارد را ندارم.

یکی از مهمترین ویژگی های موسیقی شرقی، حزن و غم انگیز بودن آن است و ما در بسیاری از احادیث میبینیم که فرمودند قرآن را با حالت تباکی و حزن قرائت کنید. بدیهی است غم انگیز شدن موسیقی مربوط به کیفیت بکارگیری فواصل و درجات صوتی دارد. از طرفی موسیقی شرقی همواره با حوادث غم انگیز عجین شده و این موصوع موجب شده است که ذائقه شنیداری توده های مردم نیز به سمت حالت غمگساری متمایل گردد. لذا همواره خوانندگان و نوازندگان از قدیم الایام در اجراهای خود مبنای کار را موسیقی غمگسار گذاشته اند و همین موجب شده است که یکی از دلایل اصلی گوش سپردن به موسیقی برای توده های مردمی وجود حالت غمگساری باشد.

 دومین عاملی که در موسیقی مردم پسند همواره مورد توجه بوده و هست، وجود عاملی برای همراهی کردن و دنباله روی از ضرباهنگ اثر توسط ذهن است که غالبا جنبه های ریتمیک نیز. دارد. همین عامل ریتم در تلاوت قرآن به شکل نامنظم و تا حدودی منظم وجود دارد که شکل اخیر آن در ترتیل خوانی نمود پیدا می کند. قابل ذکر است که معنای ریتم در تلاوت قرآن، توجه به تناسب و همگون بودن عناصر موسیقایی همچون تناسب و حفظ سرعت اجرا با تلفط الفاظ، عدم کندی و تندی و تکلف در اجرا و … است و معنایی متفاوت از ریتم در تعاریف نظری موسیقی دارد. لذا بر همین اساس، وجود همین عامل موجب اقبال عمومی نسبت به ترتیل خوانی شده است زیرا برای توده مردم قابل دسترس می باشد. لذا بسیار ضروری است که در آموزش های قرآنی و همچنین ترویج فرهنگ قرائت قرآن در میان مردم از الگوهایی بهره گرفته شود که قابل دسترس برای توده مردم باشد به همین علت ترویج و گسترش فرهنگ ترتیل خوانی در میان مردم کاری بسیار مهم و ضروری است که باید مورد توجه و دقت نظر بیشتر عزیزان قرآنی قرار گیرد. این موضوع در سایر هنرهای آوایی مانند اذان، دعاخوانی، مداحی و … نیز موضوعیت دارد و باید توجه شود.

در همین راستا باید به ساختار و بافت موسیقایی نیز توجه گردد. منظور ما از ساختار موسیقایی، کیفیت شروع و پایان ملودی، قابل پیش بینی یا غیرقابل پیش بودن آن، میران تحرک، توجه به پیشینه موسیقایی و ذهنی مردم و … است. یکی دیگر از مسائل مهم موسیقی مردم پسند آن است که بتواند باعث ایجاد واکنش عاطفی و بروز عواطف گردد. در واقع از نظر شنوندگان، تصویر موسیقی عاطفی به این شکل متصور می شود که مادری به فرزندش بگوید فرزند دلبندم بیا و در آغوش مادرت گریه کن. در واقع از نگاه توده مردم، ان موسیقی ای که بتواند موجد فضای غم شود مورد تایید و همراهی است. از نگاه توده مردم وجود این حالت باعث می شود که آن موسیقی، موسیقی قابل مشارکت تلقی گردد. از نگاه موسیقی مردم پسند وجود عواملی مانند زمزمه کردن، دست زدن و … که نشان از همراهی کردن است، همان موسیقی قابل مشارکت است. و موسیقی ای که قابلیت مشارکت نداشته باشد، قابلیت عاطفی بودن خود را از دست می دهد. و در آخر به یکی دیگر از موارد مهم موسیقی مردم پسند اشاره کرده و سخن را کوتاه میکنم.

 یکی دیگر از عواملی که از قدیم الایام در میان نوازندگان و خوانندگان موسیقی مردم پسند مورد توجه بوده است، توجه به ایجاد حلقه در اجرا است که در موسیقی شرقی جزو مسائل بسیار مهم به شماره می رود زیرا محل بروز احساسات و انتقال معنویات به شنوندگان و همراهان است. در موسیقی شرقی تشکیل حلقه همواره برای توجه دادن به مسائل معنوی و اثرات آن در اجرا مورد دقت قرار گرفته است. در حلقات، فاصله میان اجرا کننده و شنونده از بین می رود و اجرا کننده و شنونده رو رد روی یکدیگر قرار می گیرند و همین عامل موجب اتصال روحی میان آن دو می گردد چیزی که امروزه کمرنگ شده است. جالب است که چنین ویژگی خاصی در موسیقی غربی کاملا برعکس است و فاصله میان اجراکنندگان و شنوندگان زیاد است و همین عامل باعث شده است اقبال توده مردمی به این موسیقی بسیار کمتر از موسیقی شرقی باشد.