گزیده ای از تاریخ پیدایش تغنی و تاریخ تلاوت
پیامبر اکرم(ص) به عنوان سرچشمه فیض الهی، سرفصلهایی را برای تمام شوؤن زندگی ارائه کرده اند. بخشی از این سرفصلها در خود قرآن کریم و برخی از آن نیز در سنت و سیره ایشان مطرح شده است. از جمله مواردی که در سنت نبوی در باب تلاوت قرآن کریم مطرح شده است می توان به احادیثی همچون زینوالقرآن بأصواتکم و یا اقرؤوا القرآن بلحون العرب و اصواتها و ….. که از این جمله اند اشاره نمود. کیفیت تلاوت نیز به صورت مجمل تحت عنوان قاعده ترتیل در قرآن کریم اشاره شده است. قطعاً ترتیل قرآن، شیوه و سبک خاص قرائت نیست بلکه روح و کالبد تلاوت است که باید با ابعاد آن آشنا و سرفصلهای آن را شناسایی کرد.
پس از نزول آیات نورانی قرآن کریم و تلاوت آنها توسط پیامبر خدا(ص) برای صحابه، جنبه های اعجاز آمیز دیگری نیز به غیر از فصاحت و بلاغت آیات برای مسلمانان آشکار شد. در این میان قابلیت زیباسازی صوت در قرائت آیات جلوه ویژه ای داشت که اصولاً با رهنمودهای پیامبر(ص) و ترغیب ایشان نسبت به تحسین صوت هنگام قرائت قرآن به عنوان یک ویژگی از ابعاد اعجاز قرآن کریم بروز کرد. پیامبر اسلام(ص) به برخی از حافظان قرآن کریم که دارای صدای خوشی بودند فرمان داد تا برای جذب مردم به دین اسلام، آیات قرآن را با صدای زیبا و در بین مردم قرائت نمایند. برخی از آنان را نیز جهت تبلیغ دین اسلام به نقاط مختلف فرستادند. مورخان در خصوص جذابیت قرائت این اشخاص و از همه مهمتر جذابیت قرائت قرآن توسط ائمه معصومین(ع) سخن های بسیار گفته اند. در این میان از پیدایش افرادی در عصر پیامبر(ص) با عنوان قراء سخن به میان آمده است که قرائت قرآن و تدریس آن، از اشتغالات عمده زندگی ایشان بوده است. همچنین گفته شده است که پیدایش وجوه مختلف قرائت که پایه و مبنای موضوع قرائات قرآنی است، در نیمه اول قرن اول هجری اتفاق افتاده است. تحولاتی که ناشی از رویکرد زیبایی شناسی در قرائت قرآن کریم بوده و موجب مطرح شدن اصطلاحاتی همچون ترتیل، تحسین یا تزیین در دوران پیامبر و صحابه شده که در طی سالیان بعد با عنوان تجوید شناخته شده است.
قدر مسلم آن است که ظاهر تلاوت قرآن از ابتدا تا زمان ورود اسلام به کوفه و شام بیشتر منحصر در قرائت های قرآنی و تجوید، آن هم محدود در ارتباط گفتاری بوده است و در زمینه لحنی، ابداع های قابل توجهی در آن دیده نمی شود. در این زمینه باید به ورود اسلام به مصر و وقایع پس از آن دقت نظر بیشتری داشت چرا که مصر از جهات مختلف اهمیت و جایگاه ویژه ای دارد چنانکه در تاریخ، آن را {ارض الحضاره یعنی سرزمین تمدن} نامیده اند. همچنین این کشور در طول تاریخ، عرصه تاخت و تاز فرهنگ های مختلف بوده است و همین امر موجب تغییرات متنوع فرهنگی و به دنبال آن غنای فرهنگ بومی و اجتماعی این سرمین شده است. گویند نخستین کسی که قرآن کریم را در اولین مسجد جامع مصر تلاوت کرد عبید بن مخمر المعافری بود که از صحابه پیامبر اسلام به شمار می رفت و شاهد فتح مصر بوده است. همچنین اولین کسی که قرآن را به قرائت نافع در مصر تلاوت کرد ابو میسره عبدالرحمن بن میسره بوده است.
در زمان ورود مصحف عثمانی به مصر تا اواخر قرن دوم هجری قمری، این سرزمین تبدیل به مرکزی برای قاریان و قرائت قرآن کریم شد. بزرگترین قاریان مصردر آن ظاهر شدند و نسل ایشان به طور متوالی تا قرن چهارم هجری ادامه پیدا کرد. تلاوت قرآن اصول و احکام خود را که از زمان پیامبر اکرم(ص) شکل گرفته و پس از آن تیز توسط علمای این رشته گرد آمده بود حفظ کرد زیرا این اصول به صورت سینه به سینه نقل میشد. بدین ترتیب، تجوید تبدیل به علمی معتبر شد و تغنی قرآن بر اساس مقامات موسیقی نیز به آن پیوست و به پیروی از آن، اصوات قاریان زیبا شد و استماع قرآن توسط مسلمانان همراه با آثار وجدانی عمیق شد.
طبیعتاً پس از تدوین کتابهایی در زمینه تجوید، علم قرائات، وقف و ابتدا و همچنین تحولات موسیقی عربی، تلاوت قرآن نیز وارد مرحله جدیدی شد و پس از آن با پیدایش ستارگانی همچون استاد شیخ احمد ندا در قرن نوزدهم میلادی، دوره نوینی از دوره های تلاوت قرآن که در حقیقت مبدأ پیدایش شیوه کنونی تلاوت در مصر به شمار می رود به وجود آمد. پس از آن با شروع عصر رادیو و پیدایش وسایل ضبط صدا، آخرین قاریان باقی مانده از قرن نوزدهم جاودانه شدند. بنابراین میراث عظیم تلاوت قاریان قرآن، مربوط به دوره های پس از ورود رادیو به جامعه مصر قلمداد می شود. دوره ای که موجب شد تا شکل واقعی و ملموس قرائت قراء عصر طلایی تلاوت برای آیندگان به یادگار گذاشته شود. به همین دلیل گفتنی ها در مورد این دوره بسیار زیاد است.
قاریان زیادی در این دوره ظاهر شده اند و همین افراد موجب ابداع روشی از تلاوت به نام تلاوت منغومه بوده اند که امروز نیز در بیشتر کشورهای اسلامی متدوال است و قاریان قرآن از آن برای تلاوت استفاده می کنند. نخستین پدیدآوردندگان در زمینه تلاوت منغومه بعضاً جزو موسیقی دانان مصری بوده اند و برخی دیگر نیز صرفاً از موسیقی عربی و مقامات آن به عنوان بستری جهت ابداع این نوع از تلاوت استفاده کرده اند. این قاریان علاوه بر تلاوت قرآن، گاه در حوزه انشاد دینی که یکی دیگر از هنرهای شنیداری دینی در حوزه موسیقی عربی است فعالیت داشته اند و بدین ترتیب است که می توانیم ارتباط موسیقی دانان و قاریان قرآن را در طول تاریخ تلاوت به نحو بهتری توجیه نماییم. چنانکه در تاریخ موسیقی دینی مشخص است، اذان نیز تأثیر مستقیمی در ابداع و رشد فنون تلاوت و انشاد دینی داشته است و این موضوع هم از دیگر زمینه های قابل بررسی و دقت در این حوزه ها به شمار می رود.
تلاوت قرآن طی دوره های مختلف، نسل های متعددی از قاریان و منشدان را به خود دیده است و پس از این که قوانین عرفی آن طی سالهای متمادی مستحکم شده است امروزه به عنوان میراثی ارزشمند در اختیار مسلمانان جهان قرار دارد. عوامل زیادی بر این جریان تأثیر گذارده اند و افراد زیادی نیز در این دوره ها ظاهر شده اند.