موفقیت در تلاوت قرآن کریم، شناخت اصل تحزین است

حال سؤالی مطرح است که حزن از نظر معنایی معادل کدام واژه فوق است؟ آیات اصلاً معادل هست یا خیر؟ آیا در قرائت قرآن می توان از حالات فوق استفاده کرد؟

قبل از اینکه وارد شرح مطلب شویم ابتدا به چند نظر از نظرات اساتید وصاحب نظران عرصه قرائت قرآن کریم مطرح می شود. دسته ای گفته اند حزن به معنی همان حالت دیگری را به گریه انداختن در تلاوت است. در واقع این دسته، حزن را به معنی ابکی در حدیث ذکر شده می دانند. دسته ای گفته اند حزن به معنی این است که حالت قرائت گریه آور باشد. این حالت نیز بسیار نزدیک به معنی تباکی است. دسته ای گفته اند حزن به معنی با حالت گریه خواندن است. این دسته، همان غمگین خواندن را صحیح می دانند. دسته ای گفته اند حزن به معنی با تفکر و تأمل خواندن است. تفکری که محصول ناراحتی و غم باشد. دسته ای گفته اند حزن به معنی وجود حالت موسیقایی محزون است.

اما همینطور که توجه می کنید، تقریباً تمامی تعریفات نزدیک به یکدیگر است و عامل غم در همه تعاریف مشترک است. اما سؤال این است که این غم و حزن چیست؟ آیا می توان در مسئله غم تمایز ایجاد کرد؟ آیا می توان گفت نوع و کیفیت و تعریف غم در هنرهای دینی با یکدیگر متفاوت است؟

قطعاً تعریف، نوع و کیفیت غم در هنرهای اسلامی – دینی متفاوت است. به طور مثال می توان به نوع ایجاد غم و حزن در عزاداری اشاره کرد. در عزاداری هایی که با آلات موسیقی مانند نی و دف و …. ایجاد می شود قطعاً نوع غم و حزن متفاوت است. همچنین در مجالسی که فقط به ذکر روضه و … پرداخته می شود باز هم نوع غم متفاوت است. در تلاوت قرآن کریم نیز همین رویه وجود دارد.

 اصل تحزین چیست؟ این اصل و معنی دقیق لغوی حزن را با مثالی توضیح می دهیم.

فرض کنیم انسانی را که مدتی عمر کرده است و بیشتر عمر خود را در اموری تلف کرده و به کمالات انسانی نرسیده است. بر اثر شنیدن جمله ای و پیش آمد واقعه ای به فکر فرو رفته و در مورد گذشته خود فکر می کند. در فکر خود، به گذشته پر اشتباه خود می پردازد و ممکن است از این همه غفلت به حال خود گریه کند. این حالت باعث می شود تا وی به فکر اصلاح امور خود بپردازد و تصمیم می گیرد تا خود را به معنی واقعی اصلاح کند. این روند که باعث می شود انسان به حال خود تفکر کند و این تفکر به اصلاح امور خود بی انجامد را حزن می گویند. لذا ترجمه حدیث با این تعریف، خواندن قرآن با حالت تأمل و تفکر و برای اصلاح امور نازل شده است پس شما هم همینطور بخوانید ترجمه می شود. نکته ای که در آن باید مورد توجه قرار گیرد این است که در کلمه فاقرؤوها از حرف عطف فاء استفاده شده است. چرا در این حدیث از حرف واو عطف استفاده نشده است؟ یعنی نزل القرآن بالحزن واقرؤوه بالحزن. در حرف واو عطف گفته اند عطفی است با اندکی تأخیر و تأمل ولی در حرف فاء عطف گفته اند عطفی است بدون حتی کوچکترین تأخیر و تأمل. این نکته، نکته ای قابل تأمل است که باید بعداً به آن پرداخت. اما حالت بُکاء نیز به معنی وجود همان حالت گریه در قرائت است. لذا اساتید معتقدند که قرائت باید همراه با بکاء باشد.

در خصوص اصل تحزین دو تعریف مطرح شده است:

۱ – شیوه قرائت با حالت غم ولی با هدف ریا و نفاق

در این شیوه، قاری قرآنی که هدفی الهی ندارد و برای مقاصدی خاص قرائت می کند، قرآن به صورت کاملاً غمگین خوانده می شود ولی به قصد ریا. در احوال خلفای حکوت های اسلامی از این مورد بسیار استفاده شده است. استفاده از این مورد در جهت فریب مردم و همسو کردن آنان با خود و جلب نظر ایشان، مورد توجه بوده است.

۲ – شیوه قرائت با حالت غم ولی با هدف تذکر و اصلاح

در استفاده از این شیوه قرائت که شیوه و سنت نبوی است، بسیار تأکید وجود دارد. قرائت قرآن توسط ابن مسعود و گریه پیامبر اکرم به جهت شنیدن آیات نشان از استفاده از شیوه مذکور بوده است. البته روش قرائت در عصر نبوی با عصر حاضر کاملاً متفاوت است که ما در اینجا فقط به مسئله تحزین اشاره کردیم.

اصل تحزین = اصلاح امور خود + تفکر در امور خود

اما نکته ای باید مورد توجه قرار گیرد و آن اینکه حزن مسئله ای درونی است و غیر قابل انتقال به دیگری. به این جهت غیر قابل انتقال است که هر انسان محزونی به علل خاصی محزون می شود که ممکن است آن علل برای دیگران مصداق نداشته باشد. اما همه ی انسان ها در یک سری مسائل با هم مشترک هستند و آن هم غفلت از خدا و عمر است. لذا با هم، همدرد هستند. از این جهت می توان حزن را به دیگران منتقل کرد. لذا در حدیثی شریف از حضرت امیر علیه السلام آمده است که مؤمن همیشه محزون است. یعنی مؤمنان در یک چیز با هم، همدرد هستند که ذکر شد. در اینجا حزن به معنی همیشه در حال گریه کردن نیست. آیا مؤمن همیشه در حال گریه کردن است؟ قطعاً این مورد وجود خارجی ندارد زیرا خود معصومین نیز در زندگی خود در سرور و شادی ها شرکت می کردند. از طرفی نیز امام صادق علیه السلام فرمود شیعیان ما در غم ما غمگین و در شادی ما شاد هستند.

اما برای ایجاد حزن راه هایی وجود دارد که اشاره می شود.

۱ – فهم و درک و برداشت قاری از مفاهیم قرآن

 ۲ – مخاطبین قرائت

۳ – محل و مکان قرائت

۴ – صوت حسن

۵ – طنین صوت

۶ – سبک تلاوت

در قرآن سوره غافر آیه ۱۸ می خوانیم که یکی از ویژگی های روز قیامت این است که حنجره ها، درون انسان ها را نشان می دهند. (اذ القلوب لدی الحناجر) روزی که قلوب از شدت ترس و ناراحتی به حنجره ها می رسد. در روز قیامت انسان توان تکلم ندارد و درون انسان توسط حنجره ها بیان می شود. در این حالت است که انسان شکایت می کند و …..

اما از این آیه نکته ای دریافت می شود که و آن اینکه درون انسان توسط حنجره ها نشان داده می شود. در قرائت قرآن هم همین مسئله به وضوح دیده می شود. برای اینکه قاری بتواند درونیات و حزن داخلی و درونی خود را منتقل کند باید به چند مسئله رسیده باشد.

۱ – متقی باشد

۲ – صفات حسنه را در خود ملکه کند

۳ – اعمال و رفتارش نشان از ملکه شدن تفکرات و تعقلات وی باشد

۴ – فهم صحیح از مفاهیم قرآن

اما برای نشان دادن حزن در تلاوت قرآن باید به سه مورد مهم توجه کرد:

۱ – قالب انتقال حزن باید جذاب باشد. یعنی ایجاد حزن به معنی غمگین خواندن باید باعث جذب مخاطب و توجه وی به آن فضای ایجاد شده جلب شود.

۲ – قالب انتقال حزن باید هدف داشته باشد. یعنی باید با هدف ایجاد فضای تفکر و اصلاح باشد نه برای ریا کاری و …

۳ – قالب انتقال حزن باید جامع و فراگیر باشد. یعنی باید شامل کل تلاوت شود.

اما در ایجاد حزن، مسائل دیگری نیز دخیل هستند که در نوع خود مهم است:

۱ – مطالعه کتب اخلاقی و اعتقادی

۲ – ارتباط و مجالست با علما و افرادی که مصداق صفات بارز اخلاقی هستند

۳ – مؤنوس بودن با قرآن

 اما حزن، به سه دسته تقسیم می شود که هر سه موردبسیار مهم است و قاریان قرآن باید آن را مد نظر خود قرار دهند.

۱ – حزن عاطفی و حسی

در این مرحله فرد محزون تحت تأثیر مسئله ای منقلب شده و اشک می ریزد. این مرحله بسیار پسندیده است. در احادیث زیادی در باب اشک ریختن مطالبی وجود دارد که باید آن توجه کرد.

۲ – حزن عقلی و فکری

در این مرحله فرد محزون، تحت تأثیر مسئله ای فکری منقلب شده و در صدد اصلاح اعتقادات و تفکرات خود بر می آید. این درجه از حزن بسیار مورد سفارش قرار گرفته است و سیره معصومین نشان از این دارد که قرائت آن بزرگواران به این صورت بوده است که باعث شده است در مردم انقلاب فکری صورت گیرد. برای مثال زمانی که فردی برای شنیدن نکته از پیامبر اکرم به ایشان مراجعه کرده و آیه فمن یعمل مثقال ذره خیراً یره را می شنود و جان می دهد نشان از تأثیر این مسئله بر قلوب دارد.

۳ – حزن عملی و کاربردی

کسی که به حزن عقلی رسیده باشد بدون شک به مرحله ی عملی می رسد. این مرحله در جهت اصلاح امور مادی و غیر مادی انسان می باشد. هدف قرائت قرآن ایجاد حزن عملی است. در اینجا به حدیثذکر شده دوباره اشاره می شود که فرمود مؤمن همیشه محزون است. مؤمن از تمامی افعال خود ناراحت است که چرا بهتر نتوانسته انجام دهد.

هدف اصل تحزین که آمد همین ایجاد حزن عملی است. قاری قرآن باید ویژگی های فوق را کسب کند تا بتواند به مرحله ی حزن عملی برسد. این اصل به صورت کامل تر در واژه ترتیل توضیح داده شده است. لذا از پیامبر اکرم سؤال شد که ترتیل چیست؟

فرمود: ترتیل یعنی تفکر در نظم آفرینش. در قرآن کریم می خوانیم اولوالاباب کسانی هستند که در خلقت و نظم آفرینش آسمان ها تفکر می کنند و ….

این تفکر از ایجاد فضای حزن نشأت می گیرد که به اصلاح تفکرات در اعتقادات می شود. این تفکر صحیح است که انسان را خدایی می کند.

چرا بسیاری از قرائت ها در افراد تأثیر نمی گذارد؟ این مسئله همان عدم توفیق در کسب موارد بالا است.

علت اینکه بسیاری از مردم به صدای استاد عبدالباسط علاقمند هستند به همین علت است که وی آن فضای مورد نظر را ایجاد می کند. زیرا ایشان حس مردم را شناخته بود و آن را در قالب صوت ملکوتی خود به کار بست و جاودانه شد. ما معتقدیم که هر چه باقیات الصالحات باشد ماندگار است. صدا اگر در قالب انتقال مفاهیم اصیل اسلام باشد و بتواند دیگران را به سوی حق تغییر دهد ماندگار است و با ارزش. حال تلاوت قرآن باشد و یا هر هنر صوتی دیگر.

در پایان هدف تلاوت قرآن را در چند بند اشاره می کنیم:

۱ – ایجاد فضای حزن انگیز

۲ – سوق مخاطب به سوی حزن فکری

۳ – تشویق مخاطب به حزن عملی

۴ – اصلاح امور در مسائل مختلف

نوشته محمد کاکاوند