امانت‌داری در انتقال معانی؛ شاخصه اصلی تلاوت رفعت

یکی از کارشناسان فن قرائت قرآن بر این عقیده است که لقب «امین‌القراء» را باید به استاد «رفعت» نسبت داد؛ چون آن‌گونه که خداوند آیات را به «جبرئیل امین» سپرد و ایشان نیز آن را بر قلب و جان پیامبر(ص) نازل کرد، استاد رفعت نیز در این مسیر، امانت‌داری را به بهترین وجه اجرا کرد.

«حسین شریفیان» داور و مدرس قرآن کریم

«حسین شریفیان» داور و مدرس قرآن کریم، در گفت‌وگو با خبرگزاری قرآنی ایران (ایکنا)، در راستای تحلیل تلاوت‌های استاد محمد رفعت، گفت: شیخ رفعت در قاهره متولد شد و بیش از شش سال نداشت که به دلیل بیماری سختی، بینایی خود را از دست داد، پدرش شیخ «محمود رفعت» مشوق او برای فراگیری قرآن شد و او را نزد شیخ «حماده» استاد بزرگ قرائت و حفظ قرآن، روانه ساخت و او به خاطر نبوغش، در این فن پیشرفت کرد.

وی ادامه داد: مرحوم رفعت در سن ۳۰ سالگی به اوج شهرت غیر قابل وصفی رسید به طوری که در مجلس تلاوت ایشان، جمعیت زیادی از نقاط مختلف مصر در شهر قاهره جمع می‌شدند تا طنین تلاوت ایشان را بشنوند، در نماز جمعه و سایر مراسم‌ها، چنان مردم را به صوت ملکوتی خود جذب کرده بود که هیچ‌ فردی گذشت زمان را متوجه نمی‌شد و با هیجان زیادی استاد را مورد تشویق قرار می‌دادند.

شریفیان با اشاره به این‌که استاد رفعت، تسلط کامل بر روایات مختلف قرآن کریم داشت، گفت: صدای ملکوتی استاد همه را مبهوت خود کرده بود و چنین گفته‌اند که در سن شش‌سالگی وقتی استاد بزرگ قرائت قرآن شیخ «علی محمود» صوت زیبای او را شنید به شدت گریست و به حالت اغماء افتاد و به اطرافیان خود وعده داد که در آینده‌ای نه چندان دور، این کودک به مرتبه والایی خواهد رسید و به حقیقت چنین شد به صورتی که گوی سبقت را از «احمد ندا» و علی محمود ربود و تسلط او به نحوی بود که ایشان «قصار‌السور» را در چهارده روایت تلاوت ‌کردند، که خوشبختانه از طرف رادیو مصر این تلاوت‌ها به طور کامل ضبط شد.

نبوغ سرشار رفعت، او را متمایز از قراء هم‌عصرش ساخت

این مدرس قرآن کریم عنوان کرد: «عبدالفتاح شعشاعی» از دیگر قاریان مصری، هم‌عصر ایشان بود، اما نبوغ سرشار، وی را از سایر قراء هم‌عصرش متمایز ساخت و در واقع آبشخور الحان استاد رفعت، منبع تغذیه خیلی از قراء از جمله «ابوالعینین شعیشع» شد که شعیشع مدتی را مقلد سبک استاد رفعت بود.

شریفیان افزود: به طور حتم، لقب «امیر‌القراء» زیبنده شیخ «مصطفی اسماعیل» است و باید زین پس گفت که لقب «امین‌القراء» را باید به استاد رفعت نسبت داد؛ چون آن‌گونه که خداوند آیات را به «جبرئیل امین» سپرد و ایشان نیز آن را بر قلب و جان پیامبر نازل کردند، استاد رفعت نیز در این مسیر، امانت‌داری را به بهترین وجه مورد اجرا قرار داد و تلاوت‌های ایشان دارای حسن بسیار فراوان و در شأن کلام الهی است.

وی با تأکید کرد بر این‌که فقط مقدار کمی از زیبایی صدای استاد رفعت را می‌توانیم درک کنیم، گفت: علت آن، ضعف در تکنولوژی ضبط صدا در آن برهه زمانی است و اگر وسائل، کمی پیشرفته‌تر بود آن وقت می‌فهمیدیم که صوت این نابغه بلامنازع عالم تلاوت، تا چه اندازه نقیب، رفیع و حزین است، اگر در صوت و لحن، تجوید و وقف و ابتدا استاد رفعت دقت شود، متوجه خواهیم شد که در جایگاه رفیعی است.

وقف و ابتدا‌های رفعت، براساس وقف و ابتداء قرائت نافع است

این کارشناس فن قرائت قرآن عنوان کرد: به طور نمونه وقف و ابتدا‌های ایشان، بر اساس وقف و ابتداء قرائت نافع است؛ یعنی آیات به جهات معنایی به هم مرتبط و متصل هستند و در قرائت استاد رفعت دقت در این موضوع دیده می‌شود و در سوره مبارکه «ناس» که معانی همه آیات به هم متصل است، این اتصال معنایی را استاد رفعت به خوبی حفظ می‌کند و از تکرارها در کنار این اتصال‌ها، برای القاء معانی و ایجاد تمرکز و تدبر برای مستمعان استفاده می‌کند.

استاد شیخ «محمد رفعت»، قاری مصری

وی افزود: لحن مقامی استاد رفعت، بر اساس نبوغ ذاتی ایشان به هیچ وجه قابل پیش‌بینی نیست؛ چون تمامی الحان در خدمت قرآن است و گاهی او در یک جمله لحنی کوتاه، کوهی از طلای ناب نغمات را با هم ترکیب می‌کرد و در واقع در کام شنونده می‌ریخت، همان‌گونه که در تلاوت‌های ایشان از سوره‌های مرسلات، انسان، نبأ و به ویژه در سوره دهر این اتفاق افتاده است.

شریفیان صوت شیخ رفعت را بسیار رفیع و پرتحریر برشمرد و بیان کرد: اوج صدای استاد را اگر بشنویم، نمی‌توان حدس زد که این نهایت اوج صدایش است؛ یعنی مرزبندی برای اوج صدای استاد نمی‌توان در نظر ‌گرفت، بر خلاف برخی قراء که صدای آن‌ها در قسمت اوج یا توسط و یا قسمت بم خوب است، اما استاد، بم و اوج بسیار عالی داشت که البته تحریر‌ها، در این قضیه دخیل هستند، رفعت در طبقات بم، توسط و اوج قدرت تحریری بسیار عالی داشت که هیچ وقت این قدرت تحریر و هنرنمایی بر روی پرده‌های صوتی بالای استاد رفعت که معمولاً سایر قراء در این بخش دچار ضعف هستند، شنیده نمی‌شود.

رفعت در لحن بیانی و القاء معانی، هنر و استعداد فراوانی داشت

وی ادامه داد: مرحوم رفعت در لحن بیانی و القاء معانی، هنر و استعداد فراوانی داشت و کمتر قاری‌ای در جهان اسلام پیدا می‌شود که بتواند، مانند او سبکی کاملاً بدیع ارائه دهد و به طور معمول سبک‌های استادان ترکیبی، ترکیبی تألیفی و یا بدیع است که سبک رفعت بدیع و جزء استثناءهای قرائت قرآن است و خیلی از استادان مصری در واقع سعی دارند که از سبک ایشان تقلید کنند که از جمله مقلدان ایشان؛ شیعشع، «راغب مصطفی غلوش»، «محمد بسیونی» و «عبدالعزیز عکاشه» ــ که فقط توانستند بخش‌هایی از تلاوت‌های رفعت را اجرا کنند ــ است.

شریفیان تصریح کرد: استفاده از لحن استاد رفعت به هیچ‌وجه توصیه نمی‌شود، اما از نوع ترکیبات لحنی استاد رفعت، قرائی می‌توانند بهره ببرند که سبک تقلیدی را گذرانده‌اند و به سطح ترکیب رسیده‌اند، آن موقع از ترکیبات لحنی استاد رفعت استفاده کنند که البته از صوت هر فردی این هنر ساخته نیست و شاید صداهای استثنایی بتوانند، بخشی از تلاوت‌های رفعت را برای نمک تلاوتشان استفاده کنند، هیچ فردی نمی‌تواند از تلاوت ایشان حتی تقلید کوتاهی داشته باشد.

وی افزود: ایشان درجات مختلفی را در صوتشان دارند، به طور نمونه اگر با درجه دوم شروع می‌کنند، به درجه چهارم می‌روند، سپس سوم و بعد درجه ششم، پنجم و هشتم؛ دقیقاً مانند وزنه‌برداری که وزنه‌‌های قوی را برمی‌دارد و با قدرت به بالای سر می‌برد، صدای رفعت طلق دارد (آزادسازی صدا) و به راحتی می‌تواند در پرده‌های صوتی مانور دهد و این از هر صوتی بر نمی‌آید، شاید کسی در حالت طبیعی در درجات پایین بتواند ترکیب‌های استاد رفعت را تقلید کند، اما در اوج و ترکیب پرده‌های مختلف نمی‌تواند؛ قاریانی بودند که از استاد رفعت در حد قطعه‌ای توانستند تقلید کنند، اما نتوانستند تلاوتی کامل همانند وی ارائه دهند.

این داور و مدرس قرآن در پایان، بهترین تلاوت‌های استاد رفعت را این‌چنین نام برد: تلاوت‌ سوره‌های کهف، هود، مریم و نیز قصار‌السور که به چهارده روایت تلاوت کرد، از بهترین‌هاست، البته به جهت کیفیت ضعیف ضبط، زیبایی آن را فقط اهل فن تشخیص می‌دهند و عوام این بهره را نمی‌توانند، ببرند.