شناخت اصول و جایگاه تحریر در تلاوت قرآن کریم

تحریر از ریشه حَرار به معنی آزاد شدن، آزادگی، آزادی و آزادمردی بکار رفته است. همچنین کلمه ی حُرْ به معنی آزاد و آزاد مرد نیز بکار رفته است. اما در زبان فارسی و در کتب لغت معانی مختلفی برای این کلمه ذکر شده است که به مواردی اشاره می شود:

بررسی تحریرها

به طور کلی تحریرها از دو جنبه مورد بررسی قرار می گیرد:

الف): کیفی یعنی فرم اجرا

ب): کمی یعنی تعداد تحریر

انواع تحریر

از نظر کیفی یا همان فرم اجرا بیش از ۴۰ نوع تحریر در موسیقی وجود دارد. تعدادی از این موارد در تلاوت قرآن مورد استفاده قرار می گیرد و تعدادی از این تحریرها در هنر آوازخوانی و ….. قرار می گیرد. اسامی این تحریرها در جدول زیر قرار دارد:

عوامل ایجاد تحریر

بر اساس تحقیقات علمی و ثابت شده، ایجاد تحریر بستگی به سه عامل دارد:

الف): حنجره شخص

ب): پرده ی صوتی

ج): فرم موسیقی

بدون شک حنجره هر فردی از توانایی ها و خصوصیاتی برخوردار است که مربوط به شخص صاحب آن می باشد. به علت همین است که در بین انسان ها دو حنجره وجود ندارد که شبیه یکدیگر باشد. البته کارکرد طبیعی در همه حنجره ها مانند یکدیگر است ولی به جز ساختار حنجره، عواملی که باعث می شود صدای تولیدی از حنجره ها با یکدیگر تفاوت کند می تواند به عوامل ژنی، جغرافیایی، فرهنگی و … و عوامل درونی بستگی دارد.

همچنین پرده ی صوتی نیز در این مسئله نقش مستقیم دارد. در هنر آواز خوانی، زمانی که خواننده به طبقات بالایی صدای خود می رسد و توانایی اجرای لفظ و تحریر را با یکدیگر ندارد، از تلفظ حروف کلمات می کاهد تا تحریرها را بتواند واضح و شفاف و شمرده ادا کند. همچنین فرم نغمه مورد نظر نیز نقش مهمی در این مسئله دارد. بعضی از نغمات هستند که تحریربر هستند. یعنی نیاز به تحریر دارند تا خود را نشان دهند. لذا قاری قرآن باید به این مسئله توجه کند. نکته ای که در این زمینه نیز مطرح است، ردیف صوتی و لحنی تلاوت می باشد.

شیوه ی تحریر زدن در هجای کلمات

یکی از راه های تمرین تحریر زنی، تحریر زدن بر روی هجاها می باشد. برای مثال در حرکت ۳ مقام رست قصد خواندن داریم. در جمله ی زیر هجاها مشخص شده اند. در این هجاها قاری می تواند تحریر بزند. این کار باعث رشد حنجره در ایجاد و تلفظ تحریر می شود.

یـَـا اَیُّهَا الَّذیـنَ امَنـُوا تـوُبـوُا اِلَی اللّـهِ تـَـوبَهً نَصــوُحَـاً

ادوات تحریر

ادوات یعنی ابزارهایی که خواننده می تواند با استفاده از آنها تحریر را تولید و بعد تلفظ کند.ادوات تحریر زنی در هنرهای بداهه خوانی تفاوت دارد. برای مثال در هنر آواز خوانی، خواننده برای تحریر شدن از حروف ( آ ، ای ، او ، اَ ، اِ و کلماتی همچون ای ، امان، وای، جانم، محبوب من و … استفاده می کند) و در هنر تلاوت قرآن کریم با توجه به اینکه قاری قرآن تحت قواعد تجوید است می تواند از غنه ها، اخفاها، حرکات کشیده، و ۷ حرف کلمه نور علمی برای تحریر شدن استفاده کند. البته بعضی معتقدند که تحریر زدن بر روی حرف غین صحیح است و بعضی معتقد نیستند. به علت اینکه صفات این حرف تخت تأثیر قرار می گیرد. لذا جائز نمی دانند.

شیوه های ممنوع در قرائت قرآن کریم

برای قرائت قرآن کریم، روش های مختلفی وجود دارد که بعضی از این روش ها ممنوع و بعضی جایز می باشد. با توجه به اینکه شیوه های تلاوت در ایجاد فرم تحریر نقش اساسی دارد لذا به این موارد اشاره ای کوتاه خواهد شد.

در باب تحریرهای عربی باید گفت که این تحریرها مختص موسیقی عربی است و در سرودها و قصاید دینی و تلاوت قرآن و …. بکار می رود. البته بعضی معتقدند که تحریرهای عربی تأثیر گرفته از ویبراسون های موسیقی غرب است و تحریرهای موجود در تلاوت فرم خاصی از تحریرها می باشد.

اما روش های ممنوع به شرح زیر است:

۱ – ترجیع

در باب ترجیع از پیامبر اکرم روایت مشهوری وجود دارد که به علت ارتباط این مسئله با تحریر اشاره می شود. ایشان فرمودند که قرآن نباید به سه روش خوانده شود:

الف): ترجیع.

در مورد این کلمه اقوال مختلفی وجود دارد. اما تعریف مشهور آن ایجاد موج در صدا بالا و پایین کردن صدا همراه با کشش است. این حالت امروزه به عنوان چهچهه شناخته شده است که در آواز و تصنیف بکار می رود ولی در تلاوت از محرمات است.

ب): تحریف (رهبانیت)

این مقوله از نحوه خواندن انجیل توسط مسیحان برداشت شده است. و بدین معنا است که جماعتی قرآن را به صورت گروهی و همخوانی به نحوی بخوانند که بعضی از افراد گروه صدا را قطع کرده و بقیه اقراد صدا را ادامه دهند. بعد از آن دوباره یک گروه صدا را قطع کرده و گروه بعدی صدا را ادامه دهند. بدین صورت اصلاً صدا قطع نمی شود. لذا از محرمات شناخته می شود. البته امروزه در گروه های همخوانی، قرائت آیات به صورت جمعی به صورت فوق نیست. البته بعضی از گروه ها این کار را انجام داده اند که البته به نظر اهالی فن در این زمینه شبهه وجود دارد. این کار برای اولین بار توسط قاریان ایرانی و اندونزیایی صورت گرفت. اهل سنت هنگام شنیدن این کار تعبیر به بدعت می کنند.

ج): نوح

شیوه ای از خواندن است که قاری قرآن از آن برای به گریه انداختن مستمع خود استفاده کند. در واقع طوری قرآن بخواند که دیگران از شنیدن آن گریه کنند.

۲ – تحزین

هنگامی که قاری قرآن در هنگام قرائت از حالت طبیعی خارج شود و به قصد ریا و سمعه تلاوت قرآن کند و از شدت خشوع و خضوع نزدیک است که به گریه بیافتد به چنین حالتی تحزین می گویند که قطعاً از محرمات در تلاوت قرآن می باشد. البته استفاده از نغمات محزون مصداق این مسئله نیست. زیرا دو عنصر ریا و شیوه قرائت مطرح نیست.

۳ – ترقیص

تند و کند کردن قرائت کلمات و همچنین مکث بر روی حروف ساکن و به یک باره قرائت کلمه ی بعد را ترقیص می گویند. در واقع ترقیص یعنی قرائتی که باعث ایجاد رقص در مستمع شود. در این روش به علت عدم رعایت قانون تجوید و ….. از محرمات است.

۴ – تطریب

آهنگ دادن به کلام که همراه با کشش های زیاد صدا و همچنین چرخاندن صدا در گلو همراه است. این مسئله بیشتر با تصنیف در موسیقی ایرانی مترادف است. این روش نیز به علت عدم رعایت قانون تجوید و …. از محرمات به شمار می شود.

۵ – ترعید

ترعید به معنی لرزش صدا است و چیزی شبیه به تحریر. البته تحریر تحت اختیار خواننده است ولی لرزش تحت اختیار نیست. بعضی گفته اند تحریرهای خیلی تند ترعید محسوب می شود و بعضی نیز از ان تعبیر لرزش فردی می کنند که سرما خورده است و بدون اختیار می لرزد.

۵۰ نکته مهم و مفید در باب تحریر در تلاوت قرآن کریم

البته نکات بسیار زیادی در باب تحریر مطرح است که جهت اختصار به این موارد اشاره می شود

۱ – برای تمرین تحریر زدن می توان از اذان و ابتهال استفاده کرد.

۲ – تحریر از آرایه های لحنی است.

۳ – تحریر از ارکان صوت است.

۴ – تحریر باعث ایجاد جاذبه در تلاوت می شود.

۵ – تحریر باعث ایجاد فضاهای صوتی خاص و حالات لحنی جذاب می شود.

۶ – از نشانه های انعطاف صدا تحریر زدن است.

۷ – تحریر از اصول موسیقی مقامی ایرانی و عربی و ترکی است.

۸ – تحریر از مختصات موسیقی شرقی است.

۹ – معادل تحریر در موسیقی غرب کلمه ویبراسیون است که صورت منحنی صاف شکسته نشان داده می شود. (شکل بسامد)

۱۰ – از تحریر می توان در کلیه هنرهای دینی – عربی استفاده کرد.

۱۱ – از تحریرهای تلاوت در ابتهال و انشاد نیز استفاده می کنند.

۱۲ – از نظر عرف تلاوت، استفاده از تحریرهای منفصل ممنوع است.

۱۳ – ایجاد تحریر با حرکت دست و دهان و …. اشتباه است.

۱۴ – جایگاه تحریر در حنجره است.

۱۵ – حرف تاء نغمه، تحریر است.

۱۶ – جایگاه استفاده تحریرهای منفصل در اذان و ابتهال و انشاد است.

۱۷ – تحریرهای تلاوت از نوع متصل است.

۱۸ – تحریرها نباید کند و تنبل باشند.

۱۹ – تحریر از ابزارهای لحنی است.

۲۰ – تلاوت قراء از نظر کمیت تحریر به دسته های مختلف خیلی پر تحریر، پر تحریر، متوسط التحریر، کم تحریر و بی تحریر تقسیم می شود.

۲۱ – تحریر نباید همراه با لرزش باشد.

۲۲ – تحریر باید جذاب باشد.

۲۳ – تحریر باید با فرم موسیقی مورد استفاده تناسب داشته باشد.

۲۴ – تحریر نباید همراه با گِز باشد.

۲۵ – تحریرها باید منظم و مرتب باشند.

۲۶ – از حیث زمان تلاوت تحریرها به سه دسته بدوی و متنی و ختمی تقسیمی می شوند.

۲۷ – به علت اینکه در بیان تحریرها عامل صوت وجود دارد لذا می شود که تحریرها باید تلفظ شوند نه ایجاد و …..

۲۸ – عدم تسلط بر تلفظ تحریر از موارد افت کیفی در تلاوت است.

۲۹ – استفاده از یک تحریر خاص به صورت پی در پی از جذابیت می کاهد.

۳۰ – هر تحریر با توجه به فرم ملودی خود تولید و تلفظ می شود.

۳۱ – از راه های شناخت فرم تحریرها استماع تلاوت قاریان خیلی پرتحریر است.

۳۲ –دو عامل وراثت و مسائل اکتسابی در ایجاد و تلفظ تحریر نقش دارند.

۳۳ – برای تمرین تلفظ تحریر باید بر روی هجاهای هر کلمه تحریر زد.

۳۴ – باید برای فعال شدن تحریر در تلاوت به چهار عامل شناخت نوع تحریر، شناخت جایگاه تحریر، شمرده بودن و تلفظ تحریر بر روی هجاهای کلمه توجه کرد.

۳۵ – تحریرها باید شفاف باشند.

۳۶ – فرم استفاده از تحریر در تلاوت، عرف است.

۳۷ – تلفظ تحریر به روش های ترجیعی و ایقاعی حرام و اشتباه است.

۳۸ – تحریر نباید باعث کشش حرف و حرکات شود.

۳۹ – یکی از راه های شناخت صدای سالم تلفظ صحیح تحریرها است.

۴۰ – هرچقدر تحریرها کوتاه باشند زیباتر هستند.

۴۱ – تحریر بر روی حرف لام نباید باعث تغلیظ آن حرف شود.

۴۲ – معمولاً در بدو تلاوت از تحریر کمتری استفاده می کنند.

۴۳ – معمولاً جایگاه اصلی تحریرها در متن تلاوت است.

۴۴ – سبک و شیوه تلاوت هر قاری، فرم خاصی از تحریر را می طلبد.

۴۵ – از نشانه های صدای قرائت، تحریر زدن است. معمولاً مردم قادر به این کار نیستند.

۴۶ – استفاده ی زیاد از تحریر در تلاوت باعث سبک شدن آن می شود.

۴۷ – استفاده از فرم های تحریر در تلاوت باید متنوع باشد.

۴۸ – اگر شخصی قادر به تلفظ تحریر خاصی نبود می تواند فرم تحریر را عوض کند و یا اینکه آن را به شکل ساده تر و با تعداد کمتری اجرا کند.

۴۹ – تلفظ تحریرها نباید تیز باشند.

۵۰ – تلفظ تحریر در جهت اوج کیفیت در تلاوت است نه افت. بر این اساس است که هر کس باید شیوه و ردیف لحنی خود را بازنگری و اصلاح کند. ردیفی را مورد استفاده قرار دهد که کمتر از تحریر استفاده می شود مانند سبک استاد عبدالفتاح شعشاعی.

تحقیق و نگارش: محمد کاکاوند