توضیحاتی در خصوص استفاده از جملات چهارگانه تهلیل، تکبیر، تحمید و تسمیه

یکی از کارهایی که در تلاوت قرآن و در وصل بین دو سوره مورد توجه قراء بزرگ قرار گرفته است استفاده از مقدماتی به نام تهلیل، تکبیر، تحمید و بسمله می باشد.

تهلیل به معنی گفتن لا اله الا الله است.

تکبیر به معنی الله اکبر است.

تحمید به معنی ولله الحمد است.

بسمله نیز در تجوید به معنی گفتن بسم الله الرحمن الرحیم است.

در بین قاریان قرآن استفاده از این جملات معروف و عرف است. اما استفاده از این جملات احکامی را به دنبال دارد که رعایت این احکام برای قاری قرآن بسیار مهم است.

الف): عرف تلاوت قرآن بر این است که قاری قرآن در یک نفس از این جملات استفاده کند و این جملات را به آیه وصل کند.

ب): استفاده از این جملات باید در ابتدای سوره ای باشد که به دنبال سوره ای دیگر خوانده می شود. استفاده ی بی مورد در وسط سوره توجیه عرفی و شرعی  ندارد.

پ): اگر قاری همه جملات را قرائت کرد و بر بسمله وقف کرد از نظر علم تجوید دچار خطای لحن جلی شده و عمل حرامی را نیز انجام داده است. حرام از این جهت است که بسمله مربوط به سوره ی جدید است و ربطی به سوره قبلی ندارد. این شبه بوجود می آید که انگار بسمله ادامه ی آیه ی سوره قبلی بوده است.

ت): عرف تلاوت قرآن در استفاده از این جملات به این صورت است که قاری قرآن از آیه ای از آیات انتهایی سوره ی قبل ابتدا کند و وقف خود را به بهترین جای وقف آیه ی ابتدایی سوره جدید قرار دهد.

البته جای وقف بعد خواندن جملات یاد شده است.

ث): استفاده از این جملات به صورت تقطیع شده هم مقبول و منطقی است و چه بسا فنی تر و لحنی تر باشد. به این صورت:

۱ – قرائت آیه ای از آیات انتهایی سوره قبل.

۲ – قرائت جمله ی تهلیل و وقف بر آن.

۳ – قرائت جمله ی تکبیر و وقف بر آن.

۴ – قرائت جمله ی تحمید و وقف بر آن .

۵ – قرائت جمله ی بسمله و وقف بر آن.

۶ – قرائت آیه ی سوره جدید و وقف در بهترین جای ممکن.

ج): اگر ما آیه ای از آیات انتهایی سوره قبل را قرائت کردیم و بر یکی از جملات ذکر شده وقف کردیم کار خلاف عرف تلاوت قرآن را مرتکب شده ایم. چه بسا که از نظر شرعی هم اشکال داشته باشد. دلیل آن هم این است که این شبهه بوجود می آید که انگار آن جملات جزئی از آیه باشد. لذا باید به روش زیر عمل کرد.

۱): قرائت آیه ی سوره قبل و وقف در انتهای آن و بعد گفتن جملات به صورت وصل جمیع یا تقطیع شده.

۲ – استفاده از اختلاف قرائت و مطالعه در این زمینه.

قاری قرآن باید با توجه به روایت مورد استفاده ی خود از این جملا ت استفاده کند. این مطالبی که بنده عرض می کنم مربوط به روایت حفص از عاصم،  می باشد.

۳ – قرائت آیه ای از آیات انتهایی سوره و وقف در انتهای آیه و استفاده از سکت.

(در مورد استفاده از روایات در استفاده از این فن، در جلسه آینده به تفصیل صحبت خواهیم کرد)

چ): اگر قصد داریم که از جمله ی تهلیل استفاده کنیم و با توجه به اینکه تهلیل در ابتدا  قرار دارد باید به این روش عمل کرد.

باید آیه ی سوره قبل را قرائت کرد و در انتها وقف کرد و بعد به مدت تقریباً طولانی وقف کرد. البته طریقه وقف نباید به این صورت باشد که مستمع احساس کند که تلاوت قاری قطع شده است نه وقف.

قطع به این معنی خواهد بود که قاری تلاوت را رها کرده و قصد ادامه دادن ندارد.

معمولاً زمان این وقوف بین ۸ تا ۱۵ ثانیه می باشد.

ح): لازم به تذکر است که جاری کردن جملات تهلیل و ….. همگی به لحاظ اینکه ذکر و یاد خدا هستند مستحب می باشد. در احادیث و روایات زیادی از معصومین وارد شده است که انسان آمرزیده نمی شود مگر اینکه لااله الا الله بگوید و چه جملاتی بالاتر از تهلیل و تکبیر و تحمید و بسمله.

خ): استفاده از این جملات در ابتدای  قرائت خلاف عرف و کار اشتباه و غلطی می باشد. به جهت اینکه هیچ کس بعد از استعاذه از این جملات استفاده نمی کند ما هم نباید خلاف عرف عمل کنیم.

د): استفاده از جملات یاد شده بعد از استعاذه به منزله ی این است که این جملات جزئی از بسمله است. با توجه به اینکه طبق احادیث رسیده از معصومین گفتن بسمله، جزء آیه است، استفاده از این جملات هم چنین شبهه هایی را ایجاد خواهد کرد.

ذ): اما مهمترین بحثی که مطرح است این است که چرا قراء در ابتدای سوره ای که در ادامه ی سوره ی قبلی می خوانند را با تکبیر شروع می کنند. مگر گفتن تکبیر در ابتدای سوره ی ضحی به بعد مستحب نیست؟

مگر پیامبر از سوره ی ضحی به بعد در ابتدای سوره ها تکبیر نمی گفتند؟ چرا قراء علاوه بر این سور، در جاهای دیگر نیز تکبیر می گویند؟ این خلاف سنت نیست؟

در پاسخ باید گفت که درست است. از ابتدای سوره ی ضحی تا انتهای قرآن مستحب است که قراء تلاوت خود را با تکبیر شروع کنند. اما گفتن جملات یاد شده در ابتدای سور به غیر از سور یاد شده خلاف سنت است و به نوعی بدعت محسوب می شود. اما استفاده از این جملات را باید در دو وجه مورد بررسی قرار داد.

الف): از دید  سنت و روایات.

ب): از دید فنی و اصول تلاوت قرآن.

از دید سنت، ما ملزم هستیم که از ابتدای سوره ی ضحی تا انتهای قرآن از تکبیر استفاده کنیم. اما از دید فنی استفاده از این جملات به منزله ی ذکر می باشد و منطقی و زیبا است. البته با توضیحاتی که در بالا عرض کردم شبهات آن باید روشن شده باشد.

ر): همان طور که عرض کردم در ابتدای تلاوت این کار منطقی نیست. لذا نمی شود که ما لفظ استعاذه را حذف کنیم و به جای آن از تهلیل، تکبیر یا تحمید استفاده کنیم. همه ی این جملات در وسط تلاوت قرآن مورد استفاده قرار می گیرد.

ی): اگر قصد داریم که در ابتدای تلاوت از تهلیل استفاده کنیم باید به این روش عمل کنیم. البته دیگر معنی ابتدای تلاوت بی معنی خواهد بود اما به جهت اینکه از نظر زمانی در مقدمه تلاوت هستیم بنده به عنوان ابتدا از آن یاد می کنم. باید به این روش عمل کرد:

در ابتدا طبق عرف تلاوت قرآن، کار را با استعاذه شروع کرده و آیاتی را می خوانیم. معمولاً در تلاوت قراء بزرگ به این روش عمل شده است که آنان چند آیه ای را می خوانند و بعد دوباره به ابتدای آیه ای که شروع تلاوتشان از آنجا بوده است بر می گردند و بعد دوباره می خوانند. این برگشت به سه صورت است. یا با گفتن جملات یاد شده است و یا با ابتدا از بسمله است و یا با ابتدا از سر آیه.

موفق باشید

محمد کاکاوند