سلسله فاطمیان و تأثیر آن در مصر
تأثیر سلسله فاطمیان در تحولات اجتماعی و ترویج علوم دینی در مصر را نمی توان انکار کرد. این امر با تأسیس الازهر توسط ایشان جلوه بیشتری پیدا کرد. به شهادت تاریخ، الازهر از آغاز مرکزی برای تعلیم و تعلم در حوزه علوم دینی بود و به موجب آن، مصر از آن زمان یکی از مراکز مهم علوم اسلامی در جهان شد. دولت فاطمی در سال ۲۹۷ قمری در مغرب عربی تشکیل شد. این دولت که یک دولت شیعی به شمار می رفت و به حضرت زهرا(س) منسوب بود، فعالیتهای خود را در ابتدای امر به دلیل دشمنی خلفای عباسی به شکل مخفیانه انجام می داد. فاطمیان توانستند به واسطه فردی از سلاله امام علی(ع) ملقب به عبیدالله المهدی بر کشور مغرب تسلط پیدا کنند. پس از عبیدالله، چهارمین خلیفه فاطمی در مغرب توانست سپاهی به فرماندهی جوهرالصقلی ایجاد کند. وی در ۱۱ شعبان سال ۳۵۸ مصر ار فتح کرد و شش روز بعد شهر قاهره را برای پایتختی خلافت خویش پایه ریزی کرد. بدین ترتیب در سال ۳۵۹ قاهره مقر خلافتی برای شیعیان فاطمی گردید و بنای مسجد جامع الازهر نیز توسط ایشان آغاز شد. با گذشت تقریباً دو سال و پایان یافتن بنای مسجد، نخستین نماز جمعه در تاریخ ۷ رمضان سال ۳۶۱ قمری در آن اقامه شد.
از همان ابتدا الازهر علاوه بر محل تجمع و ادای نماز و فریضه جمعه، مکانی برای تعلیم و تعلم علوم دینی به شمار می رفت. این مسجد در ماه صفر سال ۳۶۵ قمری شاهد نخستین دروس علمی توسط قاضی القضات ابوالحسن علی بن النعمان القیروانی بود. وی در میان جمع کثیری از مردم، مطالب در فقه اهل بیت(علیهم السلام) را بیان داشت. سپس یکی از وزیران فاطمی به نام یعقوب بن فاطمی جماعتی از فقها را برای تدریس در الازهر تعیین کرد که تعداد ایشان به سی و هفت تن می رسید و برای آنها اجرت و جایگاه در نظر گرفت و مکانی را برای سکونت آنها در کنار الازهر ایجاد کرد. بدین سان الازهر برای نخسین بار دارای یکی اعتبار علمی که ناشی از تدریس نظام دار بود شد. خلفای فاطمی تلاش کردند تا کتابهای و منابع زیادی را جهت دسترسی آسان دانشجویان به مطالب علمی گردآوری کنند. هم چنین موقوفات متعددی برای آن قرار دادند. بدین ترتیب بزرگان و ثروتمندان خیّر از سراسر دولتهای اسلامی با موقوفات خود در مفروش نمودن آن، روشنایی، تهیه آب، نظافت و … برای الازهر اقداماتی انجام دادند و درجات متعددی نیز برای خطیبان، ائمه و طلاب آن در نظر گرفته شد. با انجام این اقدامات، طلاب علوم دینی و علاقمندان به معارف اسلامی برای تحصیل و تدریس رشته های مختلف دینی به قاهره روی آوردند و نهضت علمی باشکوهی در مصر پدید آوردند که در قرون بعدی آشکارا ادامه یافت و این سرزمین را به مهد آموزش علوم اسلامی و قرآنی تبدیل کرد و زمینه های گسترش علوم قرآن کریم و حفظ و تلاوت آن فراهم شد.
همچنین دوره فاطمی دوره تکامل و پیشرفت هنرهایی بود که در دوره های اسلامی پیشین در مصر به وجود آمده بود. در این میان به ویژه موسیقی عربی که پس از یک دوره طولانی از تعامل تمدن های شرقی از جمله هند و ایران و … دارای قالبهای جدید و گوناگون شده بود به طور قابل ملاحظه ای رشد کرد. اما متأسفانه پس از زوال دولت فاطمی توسط ایوبیان، گرد فراموشی ناشی از جنگ ها و جریانهای سیاسی همانطور که بر سایر ابعاد فرهنگی و اجتماعی جامعه مصری اثرگذارد بر این هنرها و از جمله انشاد دینی نیز فرو نشست.
