تدبر در قرآن
پیامبر اسلام (صلی الله و علیه وآله) فرمودند:
نگاه کردن به قرآن عبادت است.
(بحار الأنوار، جلد ۱، صفحه ۲۰۴)
اگر نظر کردن به قرآن عبادت شمرده شده، قطعا خواندن قرآن و شنیدن آن حتى براى كسانى كه با زبان عربى آشنایى نداشته و معناى آیات الهى را نمى فهمند اثرگذار است و به عنوان عمل نیک در پرونده اعمالشان ثبت شده، آمرزش گناهان، نورانیت دل و ثواب اخروى را در پى دارد. از طرف دیگر تلاوت قرآن، مقدمه انس با قرآن و انس با قرآن، مقدمه آشنایی و فهم معارف آن و فهم معارف و ارزش های قرآن، مقدمه عمل به آن و رسیدن به یك زندگی قرآنی است. از این رو نمی توان به بهانه تلاوت قرآن، از تدبر و تعمق در معارف آن چشم پوشید و یا به بهانه آشنایی با معارف آن از تلاوت آیات، غفلت كرد. سرّ مطلب آن است كه غرض اصلى از نزول قرآن، هدایت انسان ها به سوى كمال و سعادت واقعى آنان است و این غرض تنها با عمل كردن به دستورات قرآن محقق مى گردد و عمل به قرآن میسر نیست مگر پس از فهمیدن آنچه قرآن در صدد بیان آن است و تنها راه رسیدن به این درجه از فهم، تدبر و تفكر در آیات الهى است. در حقیقت تلاوت قرآن مقدمه اى براى تدبر در آیات آن است. برای همین خداوند هدف از فرو فرستادن قرآن را تفكر، تعقل و تدبر در آیات الهى دانسته است:
(سوره ص – آیه ۲۹)
این كتابی است پر بركت كه بر تو نازل كرده ایم تا در آیات آن تدبر كنند و خردمندان متذكر شوند.
برای همین ثواب تلاوت قرآن همراه با تدبر، مسلما برابر با تلاوت بدون تدبر نیست، اكتفا كردن به تلاوت تنها، ما را از معارف عمیق و غذاهای روحانی این مائده آسمانی محروم می كند.
مفهوم تدّبر
تدّبردر لغت به معنی ژرف اندیشی و عاقبت نگری است. لذا با توجه به مفهوم لغوی تدّبر، مفهوم اصطلاحی این واژه در حوزه قرآنی، چنین بیان شده است: پیگیری آیات به صورت پیاپی و پشت سر هم، همراه با تأمل در آنها و در روابط آیات با یکدیگر و یافتن روابط ناپیدای موجود در هر یک از آیات. به عبارتی دیگر تدبّر در آیات قرآن یعنى تامل در آیه ای پس از آیه و تفسیر آیات به آیات دیگر است. حاصل چنین تدبری کشف مفاهیم و معارف عظیم و لطیف قرآن کریم درزمینه علمی و نیز تأثیرپذیری روح و ایجاد صفای باطن و بصیرت یافتن انسان از فرایند این تدّبر و تأمل است.
اهمیّت تدبّر در قرآن در حین تلاوت
یکی از آداب تلاوت قرآن توجه به معانی قرآن و اندیشیدن در آیات آن است. به این معنا که هر مسلمانی موقعی که قرآن می‌خواند باید به معانی آیات توجه کند، پیام آیه را بفهمد و خود را مخاطب کلام خدا بداند تا زمینه عمل به آیات قرآن کریم را در خود فراهم سازد. برای این منظور از هنگام شروع تلاوت (استعاذه) تا اتمام قرائت لازم است قاری قرآن افکار خود را متمرکز کند، به چیز دیگری جز قرآن و معانی آن فکر نکند.
موارد زیر به عنوان کلیدهای تدبر در قرآن بیان شده است:
الف. کسانی که با زبان عربی آشنا نیستند برای پی بردن به معانی آیات می‌توانند از قرآن‌هایی که ترجمه دارد استفاده کنند. برای پی بردن به معانی آیات در حین تلاوت می‌توان از دو روش بهره گرفت:
۱- قبل از خواندن هر آیه ترجمه آن را بخوانند و در آن اندیشه کنند. سپس آیه را تلاوت کنند سپس ترجمه آیه بعد و… به همین ترتیب تا پایان قرائت عمل کنند.
۲- هر بار که می‌خواهند قرآن بخوانند مقداری (مثلاً یک یا دو صفحه) را معین کنند. قبل از شروع به قرائت، ترجمه‌های آیات انتخابی را به دقت مطالعه کنند.
ب. یکی از راههای اندیشیدن و تدبر در قرآن، صحیح خواندن و آرام و شمرده خواندن آن است که به ان روش ترتیل می‌گویند. ولی کم نیستند افرادی که سعی آنها موقع قرائت، به آخر سوره رسیدن است و جز آن فکر و ذکر دیگری ندارند. لازم است که شخص آیات قرآن را به روشنی تلاوت نماید و همچون شعر آن را به سرعت قرائت نکند، بلکه در برابر شگفتی هایش بایستد و در معنا و مفهوم آیات خوب تامل کند.
ج. قرآن کریم کتاب حق است و برای هدایت همه انسانها نازل شده است. یکی از زمینه‌های هدایت، تلاوت قرآن همراه با تدبّر است. ولی بعضی از انسانها بر اثر گناه، بر دلهایشان قفل‌هایی نهاده می‌شود و توفیق تدبّر در قرآن نصیبشان نمی‌شود. لذا یکی از شرایط مهم کمک کننده جهت تدبر بیشتر و بهتر در آیات قرآن دوری از گناهان است.
رفع یک شبهه
چنان که می دانیم در متون اسلامی از تفسیر به رأی در مورد آیات قرآن کریم به شدت نهی شده است. تفسیر به رأی عبارت از تفسیری است که مفسّر بر اساس اندیشه های از پیش ساخته، در آیات قرآن بنگرد و هدفش این باشد که برای نظریه خود از قرآن دلیلی بیابد. به عبارت دیگر به جای عرضه عقیده خود بر قرآن، قرآن را بر عقیده خود عرضه نماید. در حالی که تدّبر، بر عکس آن است؛ این که انسان خود را بر قرآن عرضه کند وعقاید خود را با قرآن انطباق داده و ناخالصی ها را اصلاح نماید. البته در همین راستا، پیامبر بر مرجعیت دینی و علمی اهل
