شرح حال فنی سبک تلاوت استاد شیخ کامل یوسف البهتیمی
جایگاه شیخ در عالم تلاوت
شیخ محمد ذکی یوسف مشهور به کامل یوسف البهتیمی از جمله قاریان و منشدان زبردست کاخ ریاست جمهوری مصر و مشهور به بلبل القراء بود. یقیناً هیچ شنونده ای از دوست داران فن تلاوت را نمی توان یافت که در زمینه اهمیت جایگاه شیخ کامل یوسف بهیتمی در دنیای تلاوت تردید داشته باشد. این قاری چیره دست از استعداد سرکشی برخوردار بود که وی را در طلیعه دهه ۱۹۴۰ میلادی در جرگه قاریان مشهور قرار داد و موجب شد تا به جایگاه قراء روّاد و پیشگام قرن بیستم میلادی نزدیک شود. در وصف او می توان گفت هیچ صدایی همانند صوت او به سرودن آوای ملکوتی قرآن در عصر حاضر نپرداخته است. علاوه بر این هیچ صدایی به مانند صدای او در سردادن اذان به آسمان برنخاسته است زیرا تلاوت و ندای اذان او در سایه آثار معنوی و شگفت انگیزشان، قطرات اشک را برگونه های دوست داران وی جاری می ساخت. در مورد محبوبیت فنون ادایی و صوتی او که مورد اقبال همه اقشار مردم بود نوشته اند مستمعان تلاوت او نیازمند بهره مندی وافر از دانش و تخصص نبودند تا به این درک نائل شوند که نغمه سرایی صدای او در قرائت قرآن یا فقره های اذان ریشه در تکامل عنصر موسیقی در اداء وی دارد.
بهره مندی از علوم قرآنی
وی بر خلاف دیگر قاریان بزرگ، روانه معاهد دینی و قرآنی نشد تا به یادگیری احکام تلاوت و اصول قرائات بپردازد بلکه در پرتو ممارست، خبرگی و استماع دقیق تلاوت مقرئان مشهور نظیر شیخ رفعت، محمد سلامه، محمد الصیفی و علی حزین به یادگیری این مهارتها پرداخت. شیخ کامل یوسف پس از آموختن دوره های ابتدایی علوم قرآنی راهی الازهر شد اما به دلیل غیبتهای متوالی در درسها از الازهر اخراج شد. علت غیبتهای او نیز این بود که تمام شبها در خیمه هایی که قاریانی همچون شیخ محمد رفعت، شیخ علی محمود و … در آنها به تلاوت می پرداختند حضور داشت و تا صبح به خانه باز نمی گشت. در سال ۱۹۳۷ صدای او که قرآن را با نغماتی زیبا شبیه شیخ محمد رفعت تلاوت می کرد مورد توجه مردم قرار گرفت. در سال ۱۹۳۸ توسط یک استاد دانشگاه به نام دکتر امین زاهر به یکی از عوامل معروف رادیو قاهره معرفی و از همان موقع صدای وی در رادیو پخش شد.
او علیرغم کسب محبوبیت و شهرت عمومی از عدم توفیق در حصول گواهی تحصیلی در علوم قرآنی دلگیر بود. همین امر موجب شد تا از قرار گرفتن در برابر هیأت مهارت سنجی قاریان در رادیو خودداری کند زیرا می پنداشت فقدان گواهی علمی مانعی بر سر راه پذیرشش در رسانه خواهد بود. لکن تلاش شیخ محمد الصیفی و شیخ علی حزین در متقاعد کردن او برای شرکت در آزمون یاد شده، موجب اعتماد به نفس وی گردید. زیرا آنها با تصریح برتری و تفوق استعدادش نسبت به بسیاری از دانش آموختگان معاهد قرائات او را مورد تشویق و ترغیب قرار دادند.
شیخ کامل یوسف علاوه بر روش های بسیار زیبا، جذاب و هنری در تلاوت قرآن و اجرای تواشیح، دارای صدایی ویژه بود که از نظر صاحب نظران موسیقی مصر به صوت حّنَیِّن یعنی صدایی که حزن و اندوه را به تصویر می کشد تعبیر شده است.
شیخ کامل یوسف هیچ وقت نزد مشایخ و یا در هیچ معهدی تعلیم ندید و فقط با استماع تلاوتهای مشایخی همچون رفعت، سلامت، علی محمود و … به چنین جایگاهی دست یافت. این قاری و منشد زبردست در سال ۱۹۶۹ در اثر عارضه ای ناشناخته که گفته می شود توسط یک فننجان قهوه، مسموم شده و به دیار باقی شتافت و نه تنها قاریان، بلکه بسیاری از فعالان دینی و همچنین موسیقیدانان را در فقدان خود به سوگ نشاند.
فعالیت در عرصه انشاد دینی
شیخ کامل یوسف از نخستین سالهای مهارت پروری در حوزه فن تلاوت به فعالیت در زمینه انشاد دینی نیز تمایل نشان داد. شاید این گرایش در اثر تأثیرپذیری وی از پیشگامان هنر انشاد نظیر شیخ علی محمود و شیخ طه الفشنی پدید آمده باشد. با این حال دوستی و ارتباط وی با احمد صبره، ملحن زبردست و نوازنده قانون را می توان در این زمینه مؤثر دانست. شیخ در این مجال فعالیتهای فراوانی انجام داد چنانکه علاوه بر اجرای موشحات دینی همراه با بطانه خویش، به اداء ابتهالات دینی نیز مشغول شد. وی از سبک ادایی بسیار جذابی در فن انشاد دینی برخوردار بود. مهارتهای صوتی او در این عرصه، تکینکهای انفی و حنجری مشاهیری نظیر طه الفشنی را برای شنوندگان تداعی می کند. برای مثال وی در تفریدات خود از تأوه یا آه ها به وفور استفاده می کند. لکن از آنجا که بهره گیری از این مهارت در تلاوت قرآن مغایر با قداست کلام وحی است و قرائت کتاب خدا را خدشه دار می سازد، وی هرگز از آن در تلاوت استفاده نکرده و در تمامی آثار قرآنی اش سنگینی و وقار در اداء لحنی را مراعات نموده است.
فعالیت در عرصه اداء اذان
دوستی کامل یوسف بهتیمی با احمد صبره ثمرات فراوانی از جمله درک وی نسبت به قواعد و اسرار موسیقی داشت. این امر موجب شد تا اداء لحنی او در تلاوت قرآن کریم از اعتبار وافر و اتقان کامل برخوردار گردد. این ارتباط همچنین موجب ابداعات فنی وی در اداء اذان نیز گردید زیرا احمد صبره اذان ویژه ای را برای او تلحین نمود و شیخ نیز این اذان را برای عرضه عمومی ضبط کرد. با این حال اذان یاد شده به دلایل نامعلومی در میان عموم منتشر نگردید. صرف نظر از عدم انتشار این اذان می توان تصور نمود که اثراتی از الحان احمد صبره در اذان مشهور این قاری بزرگ که از رسانه مصری پخش می گردد موجود باشد و بدین ترتیب جلوه هایی از همکاری فنی این دو هنرمند به گوش جان دوستداران نغمات دینی در سرتاسر جهان اسلام رسیده باشد.
ابعاد فنی در صوت شیخ کامل یوسف
صدای این قاری بزرگ و زبرست ویژگی های منحصر به فردی را در خود نهفته است که برخی از آنها را در اصوات دیگر قاریان نمی توان نظاره کرد. عده ای صدای او را مغرَّد یا چهچهه زن توصیف کرده اند. تغرید موجود در صدای او به ویژه در درجات صوتی عالی یک ویژگی کاملاً مشهود و جذاب است. گیرایی این خصیصه تا جایی است که حذف آن از صوت وی گویی بخش اعظمی از شیرینی صدای او را با کاستی روبرو می کند. بیان این نکته لازم است که سبک و سیاق صوتی این قاری خوش صدا تا حد زیادی با این ویژگی و خصیصه های مشابهی که پس از این تشریح خواهند شد شناخته می شود. رخامت صوت یا دلنشینی صدا و عذوبت نبرات یا لطافت تحریرها نیز ویژگی های عمومی دیگری از صوت او به شمار می روند که البته در صدای بسیاری از دیگر مقرئان عصر طلایی تلاوت نیز قابل ملاحظه اند.
ماهیت صدای شیخ کامل یوسف تمایل فراوانی به طبقه صادح یا تنور دارد. با این حال این صدا در پرده های قرار، خصوصیت یاد شده را منعکس نمی کند و گویی می توان وی را تا حدودی صاحب دو نوع صدا دانست. ابتدا صدایی که در قرارات متمایل به طبقه باریتون است و دیگری صدایی که در جوابات ماهیت صادح یا تنور را آشکار می سازد. مهمترین ویژگی صوتی نزد این قاری چیره دست که امتیاز برتر وی نسبت به بسیاری از قاریان دیگر به شمار می رود، بحه ملاحت آمیزی است که در صدای او موج می زند. این ویژگی اگرچه در تمامی پرده های صوتی اجرا شده توسط او قابل مشاهده است لکن در درجات عالی صوت از درخشش و بروز ویژه ای برخوردار است. این خصائص صدای منحصر به فردی را برای وی فراهم آورده اند که اغلب شنوندگان پس از استماع آن یارای خروج از گردونه جذابیت اش را ندارند.
ویژگی های فنی در اداء
کامل یوسف بهتیمی بیش از هر سبک دیگری از اسلوب ادایی شیخ محمد رفعت، محمد سلامه و شیخ مصطفی اسماعیل تأثیر پذیرفته است. بنابراین اداء و صدایش آمیخته ای از اداء لحنی قاریان بزرگ را برای مستمعان به نمایش می گذارد. این سبک ابداعات ادایی ویژه ای نیز برای خود دارد. بدین ترتیب، امتزاج مهارتهای لحنی مختلف اسلوب بسیار جذابی را برای شیخ پدید آورده است. شکری القاضی پس از استماع یکی از آثار او می گوید: خدای بزرگ را گواه خویش میگیرم که قرائت شیخ کامل یوسف در سوره فصلت تلاوتی معجزه آسا و شگفت انگیز است و هیچ قاری توانمندی حتی اگر سرورمان مصطفی اسماعیل باشد نمی تواند شبیه آن قرائت کند زیرا شیخ، ما را در این تلاوت از سیاره زمین به دروازه بهشت پرواز می دهد. این توصیف، گفته گزافی نیست چرا که قاطبه صاحب نظران شیخ کامل یوسف را بهره مند از ادایی بی رقیب می دانند. محمد السعدنی نیز در تمجید اسلوب لحنی وی، این سبک را برخوردار از نغمه های رتیب یا الحان مرتب و منظم می داند. علاوه بر این شیخ کامل یوسف دارای اسلوب و بصمه ای ویژه است. به سخن دیگر وی اثر واضحی از خود در دنیای تلاوت بر جای گذارده و خود را در ردیف قاریان صاحب سبک قرار داده است. زیرا امتزاج و ترکیب روش های ادایی متفاوت کار چندان آسانی نیستن و مهمتر آنکه افزودن ابداعات نوین به آنها نیز از عهده هر قاری ای برنمی آید.
عامل معنویت در تلاوت شیخ کامل یوسف
ویژگی معنویت در آثار قرآنی شیخ کامل یوسف بهتیمی تا حدودی مشابه با خصوصیت های معنوی در اداء دیگر قاریان بزرگ عصر طلایی تلاوت است لکن از آنجا که این عامل، جنبه ای متفاوت نزد مؤدیان مختلف به شمار می رود و هر قاری به فراخور میزان درک اش از مفاهیم می تواند درجات متفاوتی از آن را در آثار خود متجلی نماید، کامل یوسف نیز شکل خاصی از آن را در روش ادایی اش ظاهر نموده است. رقت موجود در اداء لحنی شیخ کامل یوسف که در برخی از مشاهد و مفاهیم، جلوه های ویژه ای دارد یکی از مهمترین عوامل برای انعکاس سوز و حزن درونی و تأثیرگذاری بیشتر بر وجدان شنوندگان قلمداد می گردد. گرچه این ویژگی را در صدای برخی از دیگر قاریان نیز شاهد هستیم لکن تفوق شیخ کامل یوسف در ابراز این خصیصه، تمایز وی با سایر مشاهیر تلاوت را به خوبی آشکار می سازد.