بررسی مشکلات آموزشی جلسات قرآنی – بخش ۴ – موضوع: انواع یادگیری

بررسی مشکلات آموزشی جلسات قرآنی – بخش ۴

(راهکارهایی برای ارتقاء جلسات قرآنی)

موضوع: انواع یادگیری

نوشته: محمد کاکاوند

قال امیرالمؤمنین علی علیه السلام: بالتعلم ینالُ العلم

(به یادگرفتن و آموختن است که انسان به علم نائل گردد)

از جمله مشکلات بسیار محسوسی که در بسیاری از جلسات و کلاس های قرآنی دیده می شود، عدم توجه به انواع یادگیری و تنوع در این زمینه است. روشن است که میزان استعداد، میزان درک و هوش افراد از مسائل و مطالب آموزشی و همچنین میزان کیفیت ایجاد انگیزه و حتی نوع انگیزه که از آن با عنوان گونه انگیزشی یاد می شود تفاوت های بسیار زیادی وجود دارد. تنوع در روش های یاددهی و یادگیری در واقع توجه به تنوع نیازها و عقلهاست. همیشه باید این مسئله مهم را مورد دقت قرار داد که هر روش انگیزشی برای همه افراد انگیزه ایجاد نمی کند و ممکن است برای دیگران علاوه بر اینکه انگیزشی ایجاد نکند بلکه زدگی و حتی نفرت را نیز ایجاد نماید. فلذا توجه مدرسین و معلمین عزیز که در رشته های قرآنی فعالیت می کنند را به این مسئله جلب کرده و ایشان را به دقت نظر و مطالعه بیشتر در این زمینه دعوت مینمایم. البته همانطور که کاملاً روشن و واضح است این است که هر استاد و معلمی در کلاس و جلسه قرآنی خویش از روش و منش خاصی که برگرفته از علاقمندی های وی است نشأت گرفته و آن مدیریت می کند. در واقع بنای اولیه اداره یک جلسه قرآنی بر اساس علاقمندی خود معلم و استاد نهاده شده است که این در واقع اشتباه بوده و موجب سرد شدن افراد و در نهایت طرد افراد خواهد شد.

آنچه که مسلم است این است که معلم به عنوان یک راهنما باید عمل کند و راهنما نیز باید مطابق علاقمندی متعلم خود عمل نماید. بدیهی است متعلم به آن چیزی که علاقمندی بیشتری دارد توجه بیشتری کرده و از خود انگیزه بیشتری برای آن نشان می دهد. طبیعتاً در چنین فضایی متعلم چون بر اساس علاقمندی خود عمل می کند زودتر پیشرفت کرده و زودتر به نتیجه ای که می خواهد می رسد. و اما همانطور که اشاره شد در هر جلسه و یا کلاس قرآنی، هر معلمی بر اساس منش و روش خود عمل می نماید و شاید کمتر به روش های یادگیری توجه نشان می دهد. نتیجه این روش ها و منش ها منتهی به عدم نتیجه گیری صحیح، طولانی شدن دوره یادگیری، ایجاد احساس حقارت در افراد به شکل ناخداگاه و … می گردد. در بعضی از جلسات قرآنی نیز روش های یادگیری به شکل ناقص و البته به شکل تجربی دیده می شود که توصیه می شود تمامی روش های یادگیری در جلسات اصلاح شده و بروز شوند. روش های یادگیری در عصر کنونی بر اساس اصل شاگردمحوری و پژوهش محوری بنا شده و در این روش ها نیازهای شاگرد به عنوان مبنای کار آموزشی قرار می گیرد و معلم بر اساس تخصص و فنون آموزشی به تدریس مباحث مورد نیاز متعلم خود می پردازد.

یکی از اشکالات بسیار شایع در روش های آموزشی در جلسات این است که بر روی ویژگی یا ویژگی های خاصی از مهارتهای تلاوت اصرار ورزیده و روش آموزش آن ویژگی خاص نیز توسط مدرس جلسه و آن هم به شکل تجربی و البته ناقص اجرا می شود. نتیجه چنین روش هایی، عدم توجه به بخشی زیادی از حاضرین جلسه و عدم توجه و حذف طبیعی افراد از مبحث آموزشی است. اتخاذ چنین روش هایی در نهایت موجب دلسردی بخشی از افراد در جلسات شده است.

و اما آنچه که بدیهی است، روش های یاددهی و یادگیری به تعداد انسان های کره زمین می باشد و هیچ روشی بر روش دیگر ارجحیت ندارد. آن چیزی که مهم است آن است که معلم بداند که در تدریس خود از روش های مختلف یادگیری بر اساس نیاز مخاطب خود استفاده کرده و در کار تدریس خود شور و نشاط و تنوع را داشته باشد. در ذیل به طور خلاصه به چند نوع از انواع یادگیری اشاره می شود:

۱ – یادگیری فعال – یکی از بهترین و با ارزشترین روش های یاددهی و یادگیری، روش یادگیری فعال است. در این روش همه متعلمین در مبحث درسی و آموزشی وارد شده و به قول معروف درگیر مطلب می شوند. در این روش یادگیری به تناسب مبحث آموزشی و نوع درسی که آموزش داده می شود از حواس پنجگانه استفاده می شود. بدیهی است هرچقدر از تعداد بیشتری از حواس پنجگانه در تدریس استفاده شود، اثرگذاری و ماندگاری آن بیشتر خواهد شد.علاوه بر  حواس پنجگانه، نوشتن و خلاصه برداری، توجه به انواع گونه های سؤال کردن، خلاصه کردن مطلب، نوع و کیفیت گوش دادن و … نیز در فعال شدن یادگیری نقش اساسی دارند. روش های جذاب و نوع تفهیم مطلب آموزشی توسط معلم و چگونه درگیر کردن متعلمین با مبحث آموزشی نیز از مسائل بسیار مهمی است که در این نوع روش یادگیری مطرح است. همانطور که واضح و روشن است، یادگیری فعال با گوش دادن فعال دو امر جدایی ناپذیر هستند و تا زمانیکه نحوه گوش دادن به شکل فعال تبدیل نشود هیچگاه نمی توان به یادگیری فعال دست یافت. در زیر توضیحاتی در خصوص گوش دادن فعال اشاره می شود.

گوش دادن فعال به کیفیت و مدلی از گوش دادن می گویند که منجر به کسب اطلاعات و فهم درست دانش می شود. بسیاری از افرادی که در مباحث تخصصی تلاوت قرآن پیشرفت نکرده و یا پیشرفتشان کُند است، مشکل در نحوه گوش دادن دارند. اولین چیزی که در جنین انسان رشد می کند و شکل می گیرد، گوش است و جنین از همان مراتب ابتدایی خود، اصوات پیرامون خود را می شنود و لذا در قرآن کریم، گوش دادن به عنوان اولین مرحله کسب دانش و معرفت معرفی شده است. شنیدن اولین مرحله کسب معارف و دانش در انسان است و لذا قرآن کریم بر نحوه شنیدن نیز تأکید می کند. الذین یستمعون القول فیتبعون احسنه. این آیه اشاره به نحوه گوش دادن در انسان دارد. گوش دادن منجر به کسب دانش در انسان شده و زمینه رشد و ارتقاء انسان را فراهم می نماید.

اما چه کنیم که گوش دادنمان فعال شود؟

برای گوش دادن فعال روش های بسیار متنوعی وجود دارد که در این بخش به چند مورد اشاره می گردد:

۱ – نوشتن مطالب آموزشی در کلاس درس – نوشتن موجب فهم درست مطلب می شود. درک آن چیزی که شنیده می شود با آن چیزی که نوشته می شود بسیار متفاوت است. نوشتن موجب انتقال مفاهیم از سطح حافطه کوتاه مدت به سطح حافظه بلند مدت می شود.

۲ – رفع و حذف عوامل حواس پرتی در کلاس یا جلسه قرآن توسط معلم و متعلم.

۳ – پرسش از معلم پس از ارائه مطالب توسط متعلم.

۴ – طرح پرسش های ذهنی توسط متعلم در حین استماع مطالب و مکتوب کردن سؤالات برای پرسش از معلم.

۵ – تمرکز بر صحبت های معلم

۶ – نگاه کردن به معلم با توجه به اصول زبان بدن – نگاه به چهره، دست، بدن و … و تغییر دادن مسیر نگاه کردن به طور متناوب. در نگاه کردن بهتر است حد فاصل میان دو چشم و دو ابرو را نگاه کرد. همچنین تکان دادن سر به جهت تأیید مطالب و … نیز ار جمله این موارد می باشد.

۷ – بازگو کردن تیتروار مطالب تدریس شده پس از ارائه مطالب آموزشی معلم. غالب معلمین پس از تدریس، از متعلمین خود درخواست می کنند تا مطالب ارائه شده را بازگو کنند.

۸ – در هنگام گوش دادن نباید اظهار نظر نمود. اظهار نظر موجب ایجاد بی نظمی در کلاس می شود. اظهار نظر در زمانی اتفاق می افتد که معلم اجازه اظهار نظر را داده باشد.

۹ – در هنگام گوش دادن نباید ارائه طریق و راه حل ارائه کرد.

۱۰ – اجرای عملی مطالب ارائه شده توسط متعلم.

نکته تکمیلی: در کسب دانش همواره باید آیه فلینظر الانسان الی طعامه نیز مد نظر قرار گیرد. انسان باید نگاه کند که علم را از چه کسی فرا می گیرد و چه چیزی را فرا می گیرد. گوش دادن نیز باید مطابق با نیاز هر کس تنظیم شود.

۲ – یادگیری هدفمند – بدیهی است که تا هدفی مشخص نشود، یادگیری نیز محقق نخواهد شد. تا زمانی که هدف مشخص نشود، انگیزه ای برای رسیدن به آن نیز وجود نخواهد داشت. در گونه ای از یادگیری که دو اصل ذیل مورد توجه قرار گیرد، عنوان یادگیری هدفمند اطلاق می شود:

الف): مشاهده نتیجه رسیدن به هدف – از جمله مشکلات بسیار محسوسی که در بسیاری از افراد دیده می شود آن است که ایشان نسبت نتایج و آثار هدفی که دنبال می کنند توجیه نیستند و اطلاعاتی در آن مورد ندارند. یقیناً لمس و مشاهده آثار و نتایج یک هدف آموزشی در تلاوت قرآن کریم و مشاهده جذابیت های آوایی آن، متعلم را تشویق به رسیدن به آن هدف و یا اهداف می کند. الگو قرار دادن بعضی از جنبه های مثبت دیگران و شاخص کردن آن جنبه ها، علاوه بر دادن انگیزه به اجرا کننده آن، موجب تشویق و سوق سایر یادگیرندگان می شود. فلذا باید بسیار دقت شود که در این بخش، مقایسه به شکل اشاره مستقیم در میان افراد به هیچ وجه صورت نگرفته و صرفاً به جنبه های مثبت اجرا کننده اشاره گردد. افرادی که آن بخش شاخص را دارا نیستند سعی بر رسیدن به آن خواهند نمود.

ب): دانستن انتظاراتی که برای رسیدن به آن هدف وجود دارد – از جمله دیگر مشکلات عمده ای که در رفتارهای آموزشی بسیاری از متعلمین قرآنی مشاهده می شود، عدم اطلاع از انتظارات اهداف مهارتی است. به این معنی که اغلب متعلمین قرآنی نمی دانند که وقتی به هدفی دست یافتند، چگونه باید آن را اجرا کنند و چه نظرات کیفی در آن زمینه وجود دارد. کسب این نظرات کیفی نیز معطوف به شرکت در مسابقات قرآنی شده است که نمی تواند ملاک دقیق و روشنی باشد. در حال حاضر بهترین منبع شناخت انتظارات کیفی دیگران، استماع تلاوت قراء بزرگ مصری قرار داده شده است.

۳ – یادگیری ایمن – در روشی که متعلم در فضای نشاط و دوستی مطلب و عنوانی را فرا گیرد از آن با عنوان یادگیری ایمن یاد می شود. روشن است که هر فضای یادگیری ای باید پرنشاط و همراه با دوستی و صمیمیت باشد. این فضا در واقع روشی خاص در یادگیری نیست بلکه روح حاکم بر تمامی روش های یادگیری و یاددهی است. در این روش آن چیزی که از اصول اساسی به شمار می رود، توجه و رعایت بهداشت روانی در تدریس و عدم تهدید در یاددهی می باشد. بدیهی است در تمام جلسات و کلاس های آموزشی یکسری  قوانین و اصولی وجود دارد که افراد ملزم به رعایت آنها هستند و در صورت عدم رعایت آن با بعضی از تنبیهات و یا محرومیت ها روبرو می شوند. رعایت بهداشت روانی و عدم تهدید به معنی بی قانونی و هرج و مرج نیست. تهدید در یاددهی به معنی ایجاد احساس حقارت، تحقیر افراد و حتی توهین است. در ذیل به چند مورد از راه های رشد بهداشت روانی اشاره می شود:

الف): شاد بودن کلاس یا جلسه

ب): تأکید بر نقاط قوت فراگیران

پ): پرهیز از هر نوع تبعیض در تدریس

ت): ایجاد فضای اعتماد به نفس در فراگیر

ث): درک نیازها و استعدادهای فراگیر

ج): کاربرد و اشاره به مهارت های کسب شده در رفتار فراگیر

چ): همکاری با والدین فراگیر و ….

۴ – یادگیری متفکرانه – بنای یادگیری متفکرانه بر آن است که متعلم در مورد آن چیزی که فرا گرفته است تعمق نموده و در مورد آن تفکر کند. بی شک چه کاری را انجام دادن و چگونه انجام دادن از سؤالات کلیدی یادگیری متفکرانه است. یکی از مهمترین تکنیک هایی که در متفکرانه شدن یادگیری نقش اساسی دارد، نحوه گوش دادن متعلم به درس است. گوش دادن اولین مرحله فراگیری علم و دانش بوده و لذا این مرحله از یادگیری همواره مورد تأکید تمامی متخصصین امر آموزش بوده و هست. بدیهی است که چگونه گوش دادن و به چه چیزی گوش دادن است که موجب می شود یادگیری به شکل متفکرانه تبدیل شده و بروز کند. یادگیری متفکرانه مقدمه یادگیری مسئولانه می باشد. لازم است جهت تنویر ذهن به سه سطح کیفی و مهم در نحوه گوش دادن اشاره شود.

الف): گوش دادن زمینه یاب – گوش کردنی که برای فهم و دست یابی به موضوعی تازه انجام می شود. این فرموده قرآن کریم که می فرماید الذین یستمعون القول فیتبعون احسنه به نوعی گوش دادن زمینه یاب است. زیرا انسان می شنوند تا بهترین را انتخاب کند. این معلم و مدرس است که نحوه گوش دادن متعلم خود را تنظیم می کند. اگر مطلبی در حد دانسته های افراد ارائه شود، نتیجه آن این است که گوش دادن سرسری در مستمعین ایجاد خواهد شد. بدیهی است برای متفکرانه شدن یادگیری باید مطالب و نکاتی مطرح شود که ذهن شنونده یا بیننده را به چالش کشیده و ذهن وی را درگیر کشف موضوعی خاص کرد. هنر درگیر کردن ذهن برای کشف موضوع یا موضوعاتی خاص، از فنون تدریس محسوب شده و هنرمندی معلم را می طلبد. لازم به ذکر است که بسیاری از مطالب و مباحث آموزشی نیز می تواند توسط خود شخص تبدیل به یک مسئله چالشی شده و ذهن خود را درگیر آن کند. بسیاری از مطالبی که افراد در طول یادگیری خود می آموزند اغلب به جهت آن است که مطلبی جدید را شنیده، خوانده و یا دیده اند و برای ایشان چیز جدیدی تلقی شده است. روبرو شدن با این عناوین جدید موجب درگیر شدن ذهن برای کشف چیزهایی می شود که تاکنون در مورد آن اطلاعاتی نداشته اند.

 روبرو شدن با هر مسئله جدیدی نیز توصیه نمی شود. بسیاری از مسائل و علومی که در ظاهر برای هر خواننده، شنونده و یا بیننده ای که جذاب و جالب باشد نیز نمی تواند مبنای به چالش کشیدن ذهن قرار گیرد و برای کشف مسائل آن همت نمود. از آفات این نوع برخورد آموزشی آن است که ذهن متعلم دچار گسستگی آموزشی شده و چون سطح ندانسته های وی از دانسته های وی بیشتر  و ملموس می شود در خود احساس حقارت کرده و خود را انسان ضعیفی و بی عرضه تلقی می کند. نتیجه این رفتار منجر به کاهش انگیزه و عدم داشتن شوق لازم برای یادگیری بیشتر می شود.

ج): گوش کردن جستجوگرانه – گوش کردن برای دریافت اطلاعات خاص. در این نوع گوش دادن، مستمع، مطلب تازه را فراگرفته است ولی به دنبال نکاتی خاص و ویژه است. نکاتی که ایجاد تمایز کرده و کاری شاخص و ویژه شمرده می شود. افرادی که در تدریس کردن و در اجرا کردن مهارتها از ظرافتهای خاص استفاده می کنند بدون شک گوش کردن خود را به این سطح رسانده اند.

د): گوش کردن مطالعه گرانه – جمع هوشمندانه گوش کردن زمینه یاب و جستجوگرانه منجر به گوش کردن مطالعه گرانه خواهد شد. گوش کردنی که منجر به مطالعه و تحقیق شود. در این نوع گوش دادن، مستمع به دنبال عوامل مؤثر در آن مهارتی است که آموخته است.

۵ – یادگیری مسئولانه – بدیهی است تا زمانیکه انسان نسبت به چیزی احساس مسئولیت نکند، تعهدی نیز نسبت به چیزی نخواهد داشت. روشن است که یادگیری و یادگرفتن و کسب دانش باید از روی نیاز و برای رفع ضعف ها و برای ارتقاء و رشد باشد. امیرالمؤمنین (ع) در این رابطه فرمودند:  بهترین علمها آن است که تو را اصلاح کند.

 آنچه که نوع یادگیری را تعیین می کند و متعلم را در یکی از قسمت های یادگیری قرار می دهد، نحوه نگرش او به کسب دانش و سطح و انتظاری است که وی از خود دارد. روشن است که کسب دانش حد و مرز ندارد (امیرالمؤمنین (ع) فرمودند: العلم لاینتهی – علم و دانش به پایان نرسد) و انسان حتی تا پایان عمر خود نیز هرچقدر تلاش کند باز هم علوم وابسته به آن چیزی که در آن مهارت پیدا کرده است تمام نخواهد شد و علوم روز به روز گسترده تر می شود. انسانی که هدف خود از یادگیری را رشد و ترقی و پیشرفت قرار دهد هیچگاه متوقف نشده و روز به روز رشد خواهد کرد. امیرالمؤمنین (ع) در این زمینه فرمودند: اعلم الناس المستهر بالعلم – داناترین مردم کسی است که در تحصیل علم حریص باشد. داشتن چنین نگرشی است که موجب ارزشمند شدن انسان می شود و این ارزشمندی به این علت است که دانشش افزوده شده و مسلح به علم و مهارت شده است. کلام گهربار امیرالمؤمنین (ع) که فرمودند قیمت و ارزش هر کس به همان است که می داند و کسی که به آموختن و یادگرفتن علم حریص باشد  به نفس خود نیکی کرده است اشاره به همین بخش می باشد.

و در نتیجه و خاتمه کلام اینکه با توجه به جایگاه تشویقی و تعلیمی یک معلم قرآن، لازم و ضروری است که معلمین و مدرسین قرآنی در ابتدا نسبت به تقویت و رعایت اصول و قوانین بهداشت روانی در جلسه و کلاس درسی خود همت گماشته و سپس بر اساس سطح و نیاز متعلمین خود  و با رعایت سطح عقل افراد (تکلم الناس علی قدر عقولهم) و بر اساس اصل تنوع در یاددهی به آموزش و تدریس مطالب آموزشی خود بپردازند.

موفق باشید

محمدکاکاوند

************************

مقالات قبلی:

بررسی مشکلات آموزشی جلسات قرآنی – بخش ۱  – با موضوع هشت عامل مؤثر و مهم برای تدریس موفق

بررسی مشکلات آموزشی جلسات قرآنی – بخش ۲ – با موضوع سؤال کردن – منطقه تقریبی شد

بررسی مشکلات آموزشی جلسات قرآنی – بخش ۳ – با موضوع راه های ایجاد اعتماد در تدریس