شیخ هلباوی؛ پیر ابتهال مصر و موتسارت شرق
«ابتهال و آوازهای دینی در مصر بر خلاف دیگر کشورهای عربی که گوی سبقت را از مصر ربوده‌اند در حال رنگ باختن و رو به افول است. در مراکش بیش از ۱۵ گروه ابتهال‌خوان وجود دارد. در سوریه این تعداد از ۲۰ گروه فراتر رفته است و حتی روسیه هم اکنون ۳۰ گروه ابتهال‌خوان دارد، علاوه بر آن مدارسی برای آوازهای دینی دارند. درحالی که مصر حتی یک مدرسه هم برای این نوع هنر ندارد که جوانان فرهنگ این هنر اصیل را بیاموزند.» این‌ها درد دل مرحوم استاد محمد الهلباوی، یکی از پیشگامان هنر ابتهالخوانی در مصر است که از بی‌رونقی هنر ابتهال در این کشور ابراز تأسف می‌کند.
شیخ محمد هلباوی، ۹ فوریه ۱۹۴۶ برابر با امروز، ۲۰ بهمن در باب الشعریه قاهره، پایتخت مصر متولد شد؛ جایی که نزدیک فاطمیه مصر و مملو از مساجد بزرگی بود که تا به امروز شاهد برپایی مراسم انشادات دینی و ابتهالخوانی خاصه در ماه مبارک رمضان است.
او منسوب به طایفه هلباوی‌هاست که به ریشه‌های اصیل در زمینه ابتهالخوانی دینی مشهور هستند. پدربزرگش حافظ کل قرآن و یکی از اساتید برجسته هنر ابتهال در زمان خود و اینگونه بود که محمد از پدربزرگش صوت نیکو و علاقه به ابتهالخوانی را به ارث برد. موضوع فقط استعداد ذاتی محمد هلباوی نبود بلکه او در دل مکاتب قرآن مصر و الازهر تربیت شد تا در نهایت افتخار قاری و مبتهل برتر رادیو قرآن مصر را هم از آن خود کند.
چنانچه در بدو ورود برای تست صدا در رادیو (سال ۱۹۷۸م) با اولین اجرا از سوی هیئت داوران برای اجرای ادعیه دینی و تواشیح مذهبی برگزیده شد. چراکه رادیو قرآن مصر طبق سنتی کهن دعای سحر را با میزبانی همین مبتهلان از سراسر استان‌ها در تمام مساجد پخش میکرد و مردم بسیار مشتاق بودند تا صوت قاریان نوظهور و شیوخ با استعداد را بشنوند و اساتید هم در این مجال با هم بیشتر آشنا شوند.
با این حال، محمد الهلباوی از کار خود به عنوان مبتهل در رادیو راضی نبود، بلکه تحصیلات خود را در رشته موسیقی در بخش آزاد مؤسسه موسیقی عرب ادامه داد تا اینکه به عنوان مدرس فن تجوید، ابتهال و مقامات موسیقی در مرکز مطالعات موسیقی الحفنی که توسط منتقد بزرگ هنری، رتیبه الحنفی مدیریت می‌شد، برگزیده شود.
شیخ هلباوی توانست تحصیلات آکادمیک و توانایی‌های خود را که با عملکرد قوی و صدای خوب نمایان می‌شد، توسعه دهد تا در عین استعدادی که داشت تجربه علمی هم داشته باشد و یکی از شایسته‌ترین مبتهلان زمان خود و صاحب یکی از برترین گروه‌های انشاد دینی در مصر شود. به‌ویژه اینکه در موسیقی و آواز هم مهارت داشت و در هر محفلی که اجرا میکرد بیشتر شناخته و معروف‌تر می‌شد.
استعداد و تحصیلات
این تمام ماجرا نبود بلکه استاد هلباوی به مدد تحصیلات در موسیقی توانست ملودی را به‌گونه‌ای به‌کار بندد که آوازهای دینی و ابتهالاتش منحصر به فرد و با کیفیتی عالی و کم‌نظیر ارائه شود و از این حیث می‌گوید: «ملودی ثابتی وجود ندارد، بلکه انتخاب مقام مناسب برای کلمه مهم است. فرم ملودیک و لحن به کلمه و دریای شعر و قافیه بستگی دارد، بنابراین ریتم برای من معنا ندارد، همه آثارم ملودی هستند، به جز آنچه از نسل اول به سرپرستی شیخ علی محمود و شیخ زکریا احمد آموختم.»
علی‌رغم عقیده محافظه‌کارانه شیخ، او در سال ۱۹۹۸ تجربه خوانندگی هم داشت، زمانی که سمفونی شماره ۴۰ موتسارت را به سبکی صوفیانه در جشنواره موسیقی موتسارت در اپرای مارسی اجرا کرد. از سوی دیگر، هیچ مدرسه معمولی برای آموزش مبانی هنر انشاد و آواز دینی در مصر وجود نداشت، هر چند که شیخ محمد الهلباوی بارها بر ضرورت تأسیس چنین مرکزی تأکیده کرده بود.
شيخ محمد الهلباوى، يكى از آخرين مبتهلانی بود كه داراى گروه همخوان در اناشيد و تواشيح‌هاى دينى بود و ضمن ابتهال و تلاوت در بسيارى از كشورهاى اسلامى و اروپايی به‌ویژه در جشنواره‌هاى موسيقى با گروه خود حاضر شده و انشاد دينى را به عنوان يك رشته جديد در موسيقى بين‌الملل مطرح کرد.
هر قاری به میزان اثرگذاری و فعالیت‌های درخشان خود در ارائه سبك‌های بديع القابی دريافت می‌كند و شيخ الهلباوی نيز به دليل اثر برجسته‌ای كه در زمينه ابتهال و تسلط بر مقام‌های موسيقايی داشت، القاب متفاوتی را دريافت كرده بود كه از جمله آنها «موتسارت شرق» بود.
استاد هلباوی در ایران
از فعاليت‌های اخير استاد هلباوی می‌توان به ارائه مباحث تخصصی آموزشی در حوزه‌های قرائت، ابتهال و تواشيح به قاريان، مبتهلين و موشحين ممتاز كشورمان در سفر به ايران اسلامی اشاره كرد.
این استاد پیشکسوت دو بار در سال‌های ۸۲ و ۸۸ شمسی به‌دعوت شورای عالی قرآن و برای تدریس فنون تخصصی قرائت، ابتهال و تواشیح و یک بار نیز در سال ۹۱ برای تلاوت قرآن همراه با گروهی از قاریان مصری به ایران سفر کرده بود.
اين قاری فقيد مصری روز جمعه، ۲۴ خردادماه ۹۲، آخرين ابتهال دينی خود در مدح رسول گرامی اسلام(ص) را در مصر ضبط كرد كه پايگاه‌های اينترنتی اين كشور اقدام به پخش آن كردند.استاد محمد عبدالهادی محمد الهلباوی، مبتهل و قاری ممتاز و نام آشنای مصری كه مدت‌ها از بيماری قند خون رنج می‌برد، در نهایت ۲۵ خردادماه، مصادف با ششم شعبان‌المعظم ۱۴۳۱ در سن ۶۷ سالگی دار فانی را وداع گفت.