آموزش تجوید قرآن کریم – درس ۸ – مخارج حروف (آشنایی مختصر با اندام تولید صوت) – بخش ۱
این بخش از مهمترین ابواب و مباحث تجوید علمی است و قاری قرآن به فراگیری و اجرای آن نیازی مبرم دارد چرا که شناخت و رعایت مخارج حروف، اساس عمل به سایر قواعد تجویدی است. اصولاً عنوان قاری به شخصی اطلاق می شود که ضمن رعایت سایر جوانب تلاوت از جمله صوت، لحن، وقف و ابتدا، تجوید را نیز به خوبی اجرا کند. رعایت مخارج حروف از آن حیث دارای اهمیت زیاد است که موجب عربی شدن لهجه قرائت شده و همچنین موجب تمایز میان لهجه عرب با غیرعرب می گردد. در این مبحث، از جایگاه تولید و مخرج هر حرف در دستگاه تکلم بحث می شود و در پایان، قاری به محل تولید هر حرف و اندام های تولید کننده آن آگاهی می یابد. همچنین لازم به ذکر است که علاقمندان برای اجرای صحیح تر قواعد، لازم است ضمن استماع تلاوت قاریان بزرگ جهان اسلام از جمله استاد محمود خلیل الحصری، استاد محمد صدیق منشاوی و استاد عبدالباسط محمد عبدالصمد، در جلسات قرآنی نیز حضور پیدا کرده و مطالب مربوطه را از اساتید معزز فرا گیرند.
اندام های گفتاری
عمل گفتار با همکاری اندامهایی در بدن صورت می گیرد که عبارت اند از:
۱ – اندام دم و بازدم که شامل عضله دیافراگم، دنده های قفسه سینه، عضلات بین دنده ای، ریه ها و نای می باشد.
۲ – حنجره و طناب های صوتی
۳ – حلق
۴ – دهان که شامل فضا و نیز اجزاء آن یعنی زبان اصلی، زبان کوچک (لهات) ، دندان ها، لثه ها و سقف دهان می باشد.
۵ – فک ها
۶ – لب ها
۷ – خیشوم یا فضای داخلی بینی
بعضی نیز دستگاه شنوایی را در این امر دخیل دانسته اند زیرا در صورت نقص مادرزادی دستگاه شنوایی، انسان به طور معمول به خوبی قادر به فراگیری گفتار نخواهد شد. آنچه در درجه اول اهمیت قرار دارد این است که قاریان قرآن، تلفظ عملی حروف را در ابتدا و به صورت سماعی یعنی از راه گوش دادن فرا گیرند. همچنان که کودک از همین طریق، زبان مادری را یاد می گیرد. اما در مراحل پیشرفته، قاریان از لحاظ عملی نیازمند شناخت جایگاه تولید حروف نیز هستند تا بتوانند تلفظ حروف را بهتر و از طرق علمی اجرا و نیز تجزیه و تحلیل کنند. برای شناخت دقیق تر و علمی تر محل تولید حروف، لازم است در کنار فراگیری مباحث تجویدی، کتبی که در زمینه آواشناسی زبان عربی نگارش شده است مطالعه گردد. از جمله کتبی که در این زمینه نگارش شده و توصیخ می شود همه علاقمندان مطالعه نمایند،کتاب آواشناسی زبان عربی نوشته ابراهیم انیس از انتشارات اسوه می باشد.
اینک به شرح مختصر اندام های گفتاری می پردازیم:
۱ – اندام های دم و بازدم هوا را به بیرون میدمند و در نتیجه در گفتار، سه نقش کلی دارند:
الف): در برخورد با موانع دستگاه تکلم، حروف و صداها را می سازند.
ب): با تنظیم فشار خروجی هوا، برخی از قسمت های کلمه یا جمله را رساتر و برجسته تر می کنند و نیز از همین طریق به ساخت حروف پرفشار مثل (پ) و (ت) و حروف کم فشار مثل (ب) و (د) کمک می کنند.
ج): با کم و زیاد کردن فشار هوا در ارتعاش طناب های صوتی و نیز زیر و بمی در گفتار مؤثر هستند.
نکات تکمیلی:
۱ – حنجره و ارتعاش عنصر اصلی آن یعنی طناب های صوتی، حروف و صداهایی را با وِیژگی جهر و همس می سازند. به صدای خام و صدایی که در محل طناب های صوتی ایجاد می شود را صدای جهر یا مجهوره می گویند مانند صدای ( ز ). صدایی که حنجره در تولید آن نقش دارد را جهر می گویند. صدایی که در دهان تولید شده و حنجره در تولید آن نقشی ندارد را حروف همس یا مهموسه می گویند مانند سین ، شین ، تاء ، ثاء و ….
۲ – فضای قفسه سینه و نیز حفره های حلق، دهان و خیشوم، نقش تقویت و طنین بخشی به صوت حنجره را ایفاء می کنند.
۳ – در حلق، دهان و لب ها، حروف و صداهای گوناگون ساخته می شود.
۴ – فک بالا ثابت و فک پایین متحرک است. فک بالا، اندام های ثابت یعنی جایگاه های تولید صدا را در بر دارد. این اندام ها عبارتند از لب بالا، دندان های بالا، لثه ی بالا، سخت کام و نرم کام که به زبان کوچک و سپس دیواره های حلق ختم می شود. نرم کام نیز گاهاً نقش اندام متحرک را ایفا می کند.
۵ – نزدیک شدن اندام ها منجر به تولید حروف شده و همان مخارج حروف را می سازد. برای مثال برای تولید حرف فاء لازم است دندان های ثنایای بالا بر روی لب پایین (مرز میان خشکی و تری لب) قرار گرفته تا این حرف ادا گردد.
بقیه موارد در نوشتار بعدی به استحضار علاقمندان خواهد رسید
محمد کاکاوند