بررسی ابعاد فنی سبک تلاوت استاد مصطفی اسماعیل
جایگاه شیخ مصطفی اسماعیل در عالم تلاوت
برخی از مشاهیر تلاوت منغومه به واسطه درخشش بی نظیرشان در ابعاد تعبیری و فنی، نام خود را برای همیشه در تاریخ فنون آوایی دینی ثبت کرده اند و تأثیر بسزایی در فهم شنوندگان نسبت به معانی قرآن کریم برجای نهاده اند. بدون تردید می توان شیخ مصطفی اسماعیل را یکی از شاخص ترین قاریان این عرصه دانست و سهم وی در تصویرگری معانی آیات قرآن را بسیار عظیم و مهم تلقی کرد. این قاری بزرگ به راستی بارزترین شخصیت قرآنی تأثیرگذار پس از شیخ محمد رفعت در قرن بیستم میلادی قلمداد می شود. شاید وی تنها قاری ای باشد که نود درصد از قاریان پس از وی از او تقلید کرده اند. دلیل این امر آن است که سبک و شیوه تلاوت وی آسان و میانه بوده است. وی نه تنها در میان قشر متخصص و صاحب نظر از جایگاه والایی برخوردار است بلکه اسطوره ای بی بدیل نیز برای مردم به شمار می رود. شیخ مصطفی اسماعیل در طول زندگی خود به واسطه نبوغ ذاتی در القای موسیقایی مفاهیم قرآن کریم و روش ویژه خود به جایگاهی بلند در میان قاریان دست پیدا کرد و منبع فیضی برای روشنایی راه بسیاری از قاریان پس از خود شد. او علاقمندان و دوستداران بسیار زیادی در میان مردم عامی و متخصصان تمامی فنون و هنرها داشت. شیخ مصطفی اسماعیل سالیان متمادی به عنوان قاری قصر پادشاه و مسجد جامع الازهر به تلاوت قرآن پرداخت و با برجای گذاردن تلاوت های مرتل و مجود بسیاری سرانجام در روز ۲۲ دسامبر سال ۱۹۸۷ از دنیا رفت.
شهرت و تأثیرگذاری او در فن تلاوت تا بدانجاست که اندیشمندان وی را یکی از اضلاع سه گانه مثلث دنیای تلاوت قرآن کریم که احمد ندا و محمد رفعت که دو ضلع دیگر آن هستند می دانند. برخی دیگر او را جانشینی برای شیخ محمد رفعت قلمداد می کنند و عقیده دارند که وقتی خداوند متعال به اقتضای تقدیر خویش رفعت را از میان مردم برگرفت مصطفی اسماعیل را در ازای این فقدان به جهان اسلام ارزانی فرمود. بدین ترتیب مصطفی اسماعیل را می توان شخصیت بزرگی در تاریخ فن تلاوت به شمار آورد که محوریت زعامت گونه ای در این عرصه برای خود فراهم آورده است. نقشی که این استاد مسلم و نابغه لحن در باروری تلاوت نوین در مصر و عالم قرائت از خود بروز داده و تأثیر فراوانی که بر شیوه های مختلف تلاوت در عصر خود و پس از آن گذارده است جایگاه بسیار ممتازی را در این هنر برای او به ارمغان آورده و او را تا اندازه یک مجدد بزرگ در لحن تلاوت بالا برده است. نبوغ و قدرت خارق العاده ایشان در لحن به حدی است که با وجود نقصیه ذاتی که در قرار صدای او وجود دارد، شنونده را آنچنان مسحور روح تحزن خود قرار می دهد که هرگز چنین کمبودی را احساس نمی نماید. در واقع او بیش از الحان مختلف و متناسب، با معنا آنان را تحت تأثیر قرار می دهد. این ضعف در قرار صوت از جمله ایراداتی است که منتقدان وی بر او وارد می سازند و معتقدند ایشان در شروع تلاوت از نوعی فریب شنوایی استفاده می کند و به همین دلیل است که در بسیاری از موارد در همان استعاذه و بسمله به قدری پایین آغاز می کند که صدا از گوش شنوندگان قطع می گردد. با این وجود وی از همین پرده صوتی در جهت استفاده از ظرفیتهای لحنی تمامی مقامات و خلق درجات مختلف یک مقام توانا ساخته اند این است که ایشان را متهم به زیاده روی ارادی در هنر تلاوت یعنی ترجیح دادن جنبه های موسیقایی بر اصول تلاوت نظیر تجوید نموده اند. اما وی در مصاحبه روزنامه الشرق که در ۲۵ ژانویه ۱۹۹۸ از وی به چاپ رسید در پاسخ به این اتهام گفته است خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد و ما برای اینکه قرآن را به شکلی عرضه کنیم و به سمع مردم برسانیم که مورد پسند و خوشایند آنان قرار گیرد ناگزیریم از تاکتیک انغام و مقامات استفاده کنیم تا در هنر تلاوت جنبه های جمال و زیبایی را همراه با ارزش های رسایی و سرودنی صوت با روحی توأم با خشوع و خضوع که به معانی عظیم قرآنی توجه دارد بروز دهیم. او در زمانی طلوع کرد که جهان قرائت با فقدان و رحلت شیخ رفعت و شعشاعی و بیماری حنجره و گرفتگی صدای شیخ شعیشع مواجه بود و در چنین دورانی همچون خورشیدی تابناک درخشید و پرچمدار هنر تلاوت در مصر گردید.
بهره مندی از علوم قرآنی
مصطفی اسماعیل پس از آموختن مهارتهای خواندن و نوشتن به حفظ قرآن کریم پرداخت. سپس مشغول یادگیری علوم تجوید و قرائات گردید و پس از آن چندی نیز به معهد دینی طنطا ملحق شد تا به تکمیل دانسته های قرآنی خود بپردازد. با این حال تحصیل خود را در این مرکز به اتمام نرسانید و در سایه موهبت و استعداد سرشاری که در تلاوت قرآن کریم داشت راهی محافل و مجالس گوناگون شد تا ضمن قرائت آیات وحی برای دوستداران کتاب خدا، بر شهرت و محبوبیت خویش بیفزاید.
ابعاد فنی در صوت شیخ مصطفی اسماعیل
به گواه تاریخ، مصطفی اسماعیل در ایام جوانی اش از صدای بسیار کم نظیری برخوردار بوده است لکن به علت فقدان آثار کافی باقی مانده از آن دوره اغلب دوستداران فن تلاوت از کیفیت و جذابیت این صوت سحرانگیز بی اطلاع هستند. ناگزیر تلاوتهای موجود وی گرچه از برخی محسنات صوتی روزگار جوانی برخوردار نیست اما زمینه بررسی ویژگی های فنی را برای یک پژوهشگر فراهم می کنند. نخستین نکته قابل بررسی در صوت وی کاستی است که عده ای آن را نقطه ضعفی در رسیدن صدای شیخ به پای برخی از بزرگان فن تلاوت توصیف می کنند. این کاستی که به ضعف موجود در قرار صدای او اشاره دارد همان خشونت اندکی است که هنگام شروع تلاوت در صدای وی دیده می شود. علیرغم وجود این کاستی، صوت شیخ مصطفی اسماعیل پس از صیقل یافتن در دقایق نخستین تلاوت، شفافیت لازم در طبقه جواب و جواب الجواب را به دست می آورد. بدین ترتیب وی دایره وسیعی از فنون تلاوت و نغمات را با شیوه ای شگفت انگیز به نمایش می گذارد. بر این اساس می توان توانایی های صوتی او را فراتر از آن دانست که نقص کوچکی نظیر آنچه گفته شد، قابلیت های کم نظیر صدای او را تحت الشعاع قرار دهد. به زعم برخی از نویسندگان برتری صدای وی ناشی از تونایی در تحرک صوتی سه بُعدی است که با قدرت صدا در آمیخته است. وی در سطوح سه گانه قرارات، درجات متوسطه و جوابات، تسلط وافر خویش را نمایان می سازد به نحوی که گویی از برترین صداها در میان سایر قرآن برخوردار است. علاوه بر این، دانایی و استعداد او در انتخاب پرده مناسب صدا هنگام آغاز قرائت چنان است که صوتی از همان ابتدا راکب بر درجه موسیقایی صحیحی است که وی را در رسیدن به جوابات مورد نظرش یاری می رساند.
توانایی شگرف در رسیدن به جوابات مقام شوری و حجاز که در صورت اتخاذ گام صوتی نامناسب در ابتدای تلاوت از ارتفاع فوق العاده برخوردار خواهد شد، شاهدی بر این مدعا و مؤید درایت صوتی ویژه نزد این قاری مشهور است.
در تحلیل و بررسی تلاوت این استاد بزرگ می توان به مواردی زیر اشاره نمود:
۱ – صدای ایشان را باید صدایی با انعطاف پذیری بالا و تحریردهی بسیارخوب اما با قوت متوسط و طنین نه چندان قابل توجه دانست. مساحت صدای وی در حدود دو اکتاو و به اندازه ای است که برای تکمیل الحان و ردیف های خود نیاز دارد.
۲ – قدرت خارق العاده وی در بیان معانی و تصویرگری آیات به طور عام و به ویژه در قصص قرآنی به گونه ای است که مخاطب، تصویری کاملاً روشن همراه با روایت بسیار ماهرانه از داستان را در مقابل خود احساس می کند.
۳ – دنبال کردن یک خط بیانی مشخص در تلاوت که هم توجه به معانی و القای مفاهیم را در دستور کار خود دارد و هم به کمال جنبه های موسیقایی تلاوت نظر دارد، ویژگی دیگر تلاوت او است. در حقیقت او شاید نخستین قاری از میان اسلاف قرائت باشد که موفق شده است این دو را به شکلی شایسته همراه ساخته و هیچکدام را فدای دیگری نسازد.
در خصوص ویژگی های لحنی شیخ مصطفی اسماعیل نیز می توان به موارد زیر اشاره نمود:
۱ – خلق و ابداع شیوه های کاملاً متمایز و جدید در لحن که مملو از ردیف ها و الحان بدیع و ترکیبات تازه ای است که تا آن زمان در تلاوت سابقه نداشته است.
۲ – استفاده از روش صعود درجه به درجه صوت در مقام بیات تا جواب آن و سپس بازگشت به قرار صوت و فرود در بیات و پس از آن انتقال به مقامات بعدی.
۳ – مهارت شگرف در بکارگیری ردیف ها و الحان مختلف و انطباق آنها بر قرائات و روایات مختلف همچون حفص، ورش، حمزه و ابوعمروا که نظیر آن در شیوه های دیگر با این زیبایی کمتر دیده شده است.
۴ – زایندگی فراوان او در الحان به گونه ای است که در هر تلاوت وی می توان مطالب کاملاً جدید و تازه ای را یافت.
۵ – استفاده از تمامی مقامات اصلی عربی و ظرفیت های موجود در آنها به شکل کاملاً مبسوط و گسترده و در تمامی طبقات صوتی.
۶ – استفاده ویژه از مقام بیات و درجات مختلف آن در تلاوت که رنگ خاصی به تلاوت وی بخشیده است.
۷ – بکارگیری ترکیبات جدید در تلاوت همچون ترکیب رست و سگاه در اوج، نهاوند و بیات در اوج، صبا و سگاه، عجم و نهاوند. بکارگیری نغمه حجازکار در مقدمه حجاز و نغمه شوری در شروع تلاوت و نیز اوج بیات برای نخستین بار در تاریخ تلاوت.
۸ – از برجسته ترین آثار بجای مانده از شیخ مصطفی اسماعیل می توان به تلاوت های زیبا سور مبارکه بقره، آل عمران(ع) ، یوسف(ع) ، قصص، کهف، نمل، فرقان، مریم(س) ، اسراء، قدر، نجم، قمر، رحمن، نازعات، شمس و حاقه اشاره نمود.
ویژگی های فنی در اداء
اداء لحنی او یکی از شگفت انگیزترین نمونه های ادایی در میان قاریان قرن گذشته به شمار می رود. این جنبه فنی، دیدگان بسیاری از صاحب نظران و تحلیل گران را به وی جلب کرده است. عده کثیری از نویسندگان، فطرت هنری او را چنان ترسیم می کنند که گویی وی دارای یک عبقریت موسیقایی ویژه است. بدون تردید این تفکر، اندیشه ای صحیح و درست است زیرا قاری ای که می تواند گردش و تنویع خود را در مقام بیات را بدون آنکه شنونده ای را خسته سازد برای مدتی بالغ بر چهل دقیقه ادامه دهد به یقین از فطرت موسیقایی بی نظیری برخوردار است. محمد عبدالوهاب وی را صاحب قفلات غیرمتوقعه توصیف کرده است. شرح این دیدگاه چنین است که شنونده متخصص به اقتضای تجربیات حرفه ای اش می تواند قفلات مؤدی را از پیش تعیین کند و یا آنکه فرم احتمالی آنها را پیش بینی نماید. لکن اداء مصطفی اسماعیل چنان است که اغلب مستمعان توانایی درک پیشاپیش آنچه را که در پایان فرازهای ادایی وی روی خواهد داد ندارند. یکی دیگر از جنبه های ادایی قابل توجه در آثار شیخ مصطفی اسماعیل، ابتکارات پیاپی او در مسیر مقامات است. وی در این زمینه الحان بدیعی را برای شنوندگان به نمایش می گذارد که گرچه ریشه در الحان قاریان و مؤدیان پیشین دارند لکن حامل ابداعات شگرفی در حوزه نغمات قرآنی نیز هستند.
تلاوتهای شیخ مصطفی اسماعیل از ابعاد گوناگون قابل بررسی می باشد. اما آنچه در این تلاوتها بیشتر جلب توجه می کند جنبه های القای مفهوم و معانی آیات قرآن از راههای مختلف به ویژه در حوزه وقف و ابتدا و صوت و لحن است. در باب وقف و ابتدا شیوه ای به نام وقف اسماعیلی به او منسوب است که در میان هیچ یک از قاریان پیش از او دیده نمی شود. در این شیوه او در حال تلاوت، با وجود داشتن نفس کافی برای ادامه بخش های دیگر آیه و در جایی که شنونده احساس می کند آیه ادامه پیدا خواهد کرد ناگهان وقف می کند. او از این شیوه در بسیاری از مواقع برای به تصویر کشیدن معانی و مفاهیم آیات و موضوعات قرآنی استفاده کرده است.
همچنین صاحب نظران موسیقی عربی معتقدند شیوه شیخ مصطفی اسماعیل در تلاوت، روش ویژه ای است که به آن سهل ممتنع می گویند. معنی و مفهوم این عبارت آن است که شیوه در عین جذابیت و مشتمل بودن بر جلوه های فنی بسیار بالا برای تقلید توسط دیگران سهل و آسان است. این موضع خود یکی از مهمترین ویژگی های مصطفی اسماعیل است و موجب شده است پیشینه قاریان پس از وی زیربنای تلاوت خود را بر اساس شیوه او بنا کنند.
صدای مصطفی اسماعیل از دیگر مقوله هایی است که مورد بررسی صاحب نظران قرار گرفته است. کمال النجمی در مورد صدای او می گوید صوت او در هر دوره ای از زندگی اش تغییر کرده است و یک صدای جدید با ویژگی های جدید بوده است. شیخ محمود السعدنی می گوید با وجود اینکه قرار صدای مصطفی اسماعیل دارای نقصان است اما صدای او از صدای تمامی خوانندگان زیباتر است. شیخ علی الضّباع از شیوخ الازهر نیز بر این باور است که مصطفی اسماعیل به واسطه حال و هوا و محیط تلاوت خود بالا و پایین آمدن صدا و جوابات آن و توانایی در احکام سبعه، ستاره ای ویژه و خاص در بین قاریان به شمار می رود.
در باب تلحین نیز به واسطه انجام اعمال خارق العاده ای که در حوزه تلاوت انجام داده است القاب متعددی از جمله القارئ الموسیقار برای او ذکر کرده اند. هر چند او موسیقی را به طور رسمی نیاموخت اما به صورت شنیداری، الحان و نغمات را یاد گرفت و با بزرگان هنر موسیقی معاشرت داشت. در این خصوص نقل شده است که در اواخر دهه ۱۹۳۰ میلادی شیخ درویش الحریری در یکی از مجالس ترحیم، تلاوت شیخ مصطفی اسماعیل را شنید و با تعجب از او پرسید چه کسی این همه مقام را به تو یاد داده است؟ مصطفی اسماعیل در پاسخ می گوید گوش های من هر چه در طول عمرم شنیده ام ضبط کرده اند. من آنها را شکل داده ام و روش خود را در ادای تلاوت از آنها استنباط کرده ام.
شیخ درویش الحریری نیز به او می گوید فطرت تو قوی تر و صحیح تر از تمامی درس های موسیقی است و هیچ معهد هنری نمی تواند چیزی بر آن بیفزاید تا تو را به جایی که فطرتت رسانیده است برساند و این هدیه ای از جانب خداوند است. او در حالیکه قاری توانمندی بود موسیقی کلمات را به خوبی درک می کرد و شنونده را با انتخاب یکی جمله لحنی که انتظار آن را نداشت متعجب می ساخت. همچنین آگاهی خوبی نسبت به نغمه ها و مقامات داشت و انتقالات مقامی او در این زمینه بسیار وسیع، بدیع و نو بود. علاوه بر این دارای قفلات ممتازی در پایان آیات بود که چیزی مشابه آن در شیوه قاریان دیگر یافت نمی شود. شیخ مصطفی اسماعیل در مسیر ارائه الحان تازه از مقامات گوناگون در تلاوت استفاده می کرد چنانکه این تنوع در کمتر قاری ای از قاریان هم دوره او مشاهده می شود و طبیعتاً این تنوع لازمه کار قاری ای است که بنای تلاوت خود را بر تصویر معانی متنوع قرآن کریم قرار داده است. چرا که آیات متنوع و موضوعات گوناگون قرآنی، الحان مقامات و نغمات متنوعی را می طلبند و مصطفی اسماعیل با درک بسیار عمیق و نبوغ قرآن خود در این زمینه به این موضوع کاملاً واقف بود و مقامات اصلی و فرعی بسیاری را در طبقات مختلف صوتی در تلاوت های خود بکار برده است.
با بررسی تلاوتهای او می توان طیف وسیعی از این مقامات را مشاهده کرد. به عنوان مثال او در تلاوت سوره حج که در سال ۱۹۴۵ در مسجد امام حسین(ع) قاهره اجرا شده و به گفته محمد عبدالوهاب نخستین تلاوت مجلسی ضبط شده از وی به شمار میرود در حیطه مقامات اصلی از مقاماتی همچون بیات، صبا و حجاز و راست استفاده کرده است و در خلال اجرای این مقامات، مقامات فرعی از جمله شوری، نیروز، حجاز کار، حسینی، محیر،نوااثر، بستنگار، هزام و راحه الارواح را به نمایش گذارده است.
ویژگی های تعبیرگرایانه در تلاوت شیخ
تصویرگری معانی آیات قرآن کریم اساسی ترین ویژگی در آثار شیخ مصطفی اسماعیل قلمداد می شود. این ویژگی، غلبه آشکاری بر دیگر ویژگی های فنی تلاوت او دارد. بدین جهت می توان او را یکی از سرآمدترین قاریان معبّر و تصویرگر در قرن گذشته دانست. توفیق وی در این امر چنان است که برخی از صاحب نظران، اداء او در تلاوت قرآن را اداء تفسیرگر توصیف می نمایند. یکی از موسیقیدانان مصری در این باب می گوید به یقین شیخ مصطفی اسماعیل صرفاً به قرائت آیات نمی پردازد بلکه معانی و الفاظ را با صدای خویش تعبیر می کند و در دلالتهای ایمانی آنها تدبر می نماید. برای مثال هنگامی که به قرائت سوره هود(ع) می پردازد گفتگوی میان حضرت نوح(ع) و پسرش که در خلال آن پدر ضمن موعظه او از وی می خواهد تا سوار بر کشتی شود را با صدای موسیقایی و اداء تفسیری اش نقل می کند. پس از پذیرش خواسته پدر امتناع می ورزد و بر تصمیم خویش که صعود بر کوه برای نجات از غرق شدن است اصرار می ورزد. اینجا شیخ آیه را با زنگ و حالتی از عناد، اصرار و تحدی قرائت می کند که تا به حال درونی و نفسی پسر را که درخواست پدر را رد نموده ترسیم نماید. شیخ آیه را با رنگی از ملامت و عقاب آمیخته با یأس قرائت می کند تا بفهماند که عناد هیچ سودی ندارد. هنگامی که در قرائتش به انتهای داستان می رسد، پایان طوفان و فرو نشستن بادها را با صدای حزین خویش و در طبقه قرار صدا تلاوت می کند چنانکه می گوید: و گفته شد ای زمین آب خود را فرو بر و ای آسمان از بارش خودداری کن. یا آنگاه که در قرائتش به آیه ۱۹ سوره اسراء می رسد آن را پنج بار می خواند و در هر مرتبه معنای متفاوت و معینی را به قلب شنونده می رساند. یکبار با حالت اخبار، بار دیگر با حالت تشویق، بار دیگر با حال انذار و دفعه ای با صیغه ادایی تذکیر و در نهایت با حالت انگیزش به قرائت این فراز می پردازد. بدین ترتیب با اداء، صدا و تنغیم اش در قرائت قرآن با همه اصناف بشر یعنی کافر، مؤمن، منافق، غافل و معارض سخن می گوید و ادائش با این ویژگی ها موعظه ای کامل به شمار می رود. این صرفاً قطره ای از دریای بیکران تصویرگرای معانی و مهارتهای آن در تلاوت شیخ مصطفی اسماعیل است. این قاری نابغه گاهی با وقف و وصل های بدیع و استثنایی، گاه با تعویض مقامات و مواقعی نیز به واسطه انتخاب پرده صدای متناسب، معانی آیات را چنان برای شنوندگان ترسیم کرده که گویی خویشتن را در برابر رویدادها و وقایع بیان شده در قرآن کریم می بینند و مشاهده شده ها را با تمامی وجود درک می نمایند.
نوشته سید امین میرزایی
