مقاله لطافت تلاوت

 اما جدای از وظایف فیزیولوژیکی پرده دیافراگم در بدن، این پرده نقشی اساسی در تولید صدا دارد. انسان در هنگام تنفس طبیعی، قسمت بالایی ششهای خود را از اکسیژن پر می کند که به آن تنفس ورزشی گفته می شود و هنگامی که نفس عمیق می کشد تمامی فضای شش ها را از هوا پر می کند. هنگامی که تمامی فضای ششها از هوا  پر شود، پرده ی دیافراگم به طرف پایین حرکت می کند. حرکت پرده دیافراگم به سمت پایین باعث می شود تا تمامی فضای ششها از هوا پر شود. به چنین تنفسی، تنفس دیافراگمی گفته می شود زیرا پرده دیافراگم نقش اصلی در این نوع شیوه ی تنفس را دارد.

در حالت نشسته (چهار زانو) می توان از تمام فضای ششها برای خواندن استفاده کرد. با توجه به اینکه حالات مختلف بدن انسان بر روی شکل شش ها تأثیر می گذارد، به همان اندازه نیز استفاده از پرده دیافراگم تحت تأثیر قرار می گیرد.  برای مثال: در حالت درازکش و یا ایستاده نمی توان به طور کامل تنفس دیافراگمی داشت ولی در حالت نشسته،  بهترین حالت برای تنفس دیافراگمی مهیا می شود.

 غالباً افرادی که در تلاوت قرآن دارای اصواتی قوی و پرحجم و با شدت قابل ملاحظه می باشند،  تنفس صحیح دیافراگمی را دارند. قابل ذکر است، جدای از مباحث فنی صوتی و لحنی در تلاوت، افرادی که تنفس دیافراگمی را در دستور کار خود قرار نمی دهند، غالباً افرادی هستند که بر حنجره خود  فشار زیادی وارد کرده و توانایی تلاوت های خوب و تحت قاعده را ندارند. همچنین عدم توانایی اجرای قطعات اوج و یا بم و همچنین تغییر رنگ صدا (طنین) از نشانه های عدم تنفس صحیح می باشد.

  اما برای تنفس دیافراگمی راه های علمی و متنوعی توسط صاحب نظران ارائه شده است که ما در اینجا به یک راه متداول اشاره می کنیم.  ابتدا بر روی زمین دراز کشیده و شیئی که دارای مقداری وزن باشد را بر روی شکم خود قرار دهید.  سعی کنید تنفس کرده و تمام حجم ششها را از هوا پر کنید. در هنگام پر شدن تمامی فضای شش ها، باید شکم، شئ  مذکور را به طرف بالا حرکت دهد. برآمدن بخش بالای سینه ، نشانه تنفس اشتباه است.

 این کار را چندبار تکرار کنید تا هوای دم، به قسمت پایین ششهای شما منتقل شود. همچنین در حالت نشسته نیز به طوری که بدن به هیچ وجه حرکت نکند تنفس کنید. در حالت نشسته نیز شکم شما باید متحرک شود. تحرک بدن در هنگام تنفس، مانع از اجرای صحیح آن خواهد شد. همچنین تنفس از راه بینی و یا دهان در این نوع تنفس تفاوتی نمی کند. بعد از ورود هوا به ششها، باید چند ثانیه ای هوا را در ششها محبوس نمایید. این کار باعث قوی شدن پرده دیافراگم خواهد شد. دوباره تنفس را آغاز کرده و برای دفعه دوم هوا را با کشش صفیر حرف سین خارج نمایید. چند دقیقه تمرین روزانه تنفس دیافراگمی در لطافت صوت و راحت تلاوت کردن بسیار تأثیر خواهد داشت.

۲): تولید صحیح صوت در گام مشخص صوتی – خروجی صحیح صدا از دستگاه تکلم

 پس از اینکه تنفس دیافراگمی برای ما تثبیت شد، فرم و نحوه خروج هوا از شش ها بر اساس مقدار و  حجم صدای تولیدی، توسط پرده دیافراگم تنظیم خواهد شد.  به طور طبیعی، تنفس دیافراگمی منجر به تولید  صدای مطلوب و زیبا خواهد شد. پس از اینکه صدای مطلوب تولید شد، قاری باید صدای خود را تحت نظر استادی حاذق و توانا در زمینه صوت شناسی قرار دهد. استاد، صدای مطلوب وی را در چیدمان مخصوص صوت که ما از آن با عنوان گام و یا ردیف صوتی یاد می کنیم قرار خواهد داد. قاری ملزم خواهد بود تا صدای مطلوب خود را در همان گامی که مشخص شده است برای همیشه قرار دهد.

 البته تعداد کثیری از قاریان بر اساس تجربه شخصی و با راهنمایی و تجربه اساتید توانسته اند به این توانایی دست یابند. البته بدیهی است که دستیابی به صدای مطلوب به تجربیات شخصی، استعداد، و گوش موسیقایی بستگی داشته و  مدتی زیادی نیز به طول می انجامد.                   پایبند بودن به گام صوتی و لحنی مشخص، باعث شکوفا شدن هنر و توانایی های قاری در تلاوت خواهد شد. به جرأت می توان گفت، که یکی از دلایلی که باعث ماندگاری تلاوت های بسیاری از قاریان مصری شده است، پایبند بودن به این مسئله می باشد. اصطلاح و ضرب المثل معروف از این در به آن در زدن،  نشانه سردرگمی و عدم تصمیم گیری برای تبعیت از یک راه مشخص می باشد.

۳): شناخت و تسلط کامل بر صفات حروف

 امروزه در علم آواشناسی زبان عربی در خصوص کیفیت تولید حروف الفبا بسیار سخن رانده شده است. تسلط بر قواعد تجویدی و شناخت کامل مباحث تئوری تجوید، بر لطافت تلاوت تأثیر مستقیم خواهد داشت. شناخت دقیق  محل تلفظ حروف و مقدار اکسیژن لازم برای تولید آن حرف، مسئله ای است که کمتر مورد توجه قرار گرفته و نیاز به تجربه نیز دارد. لذا می بینیم که بسیاری از تلاوت ها، لطافت ها و جذابیت های لازم را  ندارند.

۴): شناخت و تسلط بر جایگاه صحیح تلفظ حروف

 شناخت محل دقیق تلفظ حرف که همراه با صفات مخصوص به خود می باشد باید مورد توجه قرار گیرد. با توجه به اینکه بیشتر حروف زبان عربی در فضای دهان تولید می شوند، شناخت و تسلط دقیق در محل تلفظ حرف، مهم و ضروری  می باشد.  همچنین چگونه تولید کردن و چگونه ادا کردن حروف در لطافت صوت تأثیر مستقیم دارد.

۵): توجه به ظرفیت تنغیمی حروف

 یکی از مهمترین مسائلی که در لطافت صوت تأثیر دارد، توجه به ظرفیت تنغیمی حروف می باشد. ظرفیت تنغیمی،  ظرفیتی است که در خصوص مقدار حجم صوتی و آهنگی حروف صحبت می کند. اینکه بدانیم حروف مجهوره یا واکدار و حروف مهموسه یا بی واک،

 چه مقدار صوت لازم دارند تا زیبا و جذاب ادا شوند نیاز به تجربه و سال ها ممارست در تلاوت و استماع تلاوت های بزرگان را دارد. بکارگیری تجربه ی سال ها ممارست و تمرین و همچنین تلاوت قرآن در حالات مختلف، در کیفیت لطافت نقش خواهد داشت.

۶): توجه به جایگاه صحیح آکسان ها صوتی در کلمات

 یکی دیگر از مسائلی که باعث ایجاد لطافت در تلاوت می شود، توجه به جایگاه صحیح آکسان ها ( تکیه ها و تأکیدات صوتی ) می باشد. نحوه و طریقه ی ایجاد آکسان ها، ارتباط بسیار تنگاتنگی با صفات حروف و ظرفیت تنغیمی حروف دارد. قابل ذکر است که بیشتر آکسان ها توسط افراد در تلاوت قرآن به طور صحیح اجرا می شوند ولی کیفیت اجرای آکسان ها است که باعث شده بعضی تلاوت ها لطیف و بعضی به اصطلاح خشن شنیده شود.

۷): پرده صوتی مناسب و جذاب

 توجه به گام صوتی که مبتنی بر اصول علمی اجرا می شود، منجر به استفاده مناسب از پرده های صوتی خواهد شد. بدیهی است که صدایی که به راحتی تولید شود، قابلیت های هنری خود را بهتر نمایان می کند. این بخش ارتباط مستقیم با شدت صدا دارد که در ادامه اشاره خواهد شد.

۸): گیرایی و زنگ صوت

 گیرایی و زنگ صدا، ویژگی خاصی است که متکی بر عوامل مختلف می باشد که در زیر به چند مورد اشاره می شود:

۱ – عوامل وراثتی و جغرافیایی

۲ – پرده صحیح و گام صحیح صوتی

۳ – خوردن و آشامیدن

۴ – شرایط طبیعی بدن

۵ – تمرینات مستمر و مداوم با هدف مشخص

۶ – تنفس صحیح

۷ – ساختار حنجره و تارهای صوتی

 گیرایی و جذابیت خاص هر صدا، مخصوص صاحب آن صدا می باشد. به طور حتم عوامل جغرافیایی و وراثتی در زنگ دار بودن  و زنگ دار شدن صدا تأثیر مستقیمی دارد.  بر اساس تحقیقات به عمل آمده، افرادی که در مناطق کوهستانی و نیمه کوهستانی زندگی می کنند دارای اصوات قوی و زنگ دار هستند. بر عکس، افرادی که در مناطق خشک و نیمه خشک زندگی می کنند غالباً دارای اصوات قوی و  زنگ دار مانند افراد ساکن مناطق کوهستانی نیستند.

 استفاده از پرده مناسب صوتی و گام صحیح صوتی در زنگ دار شدن صوت نقش اساسی و اصلی را دارد. همچنین، پرهیز از بعضی خوردنی ها و آشامیدنی ها در زنگ دار شدن صوت تأثیر دارد که البته این مسئله به عادات افراد نیز  بستگی دارد. همچنین قرار گرفتن بدن در شرایط مناسب و داشتن استراحت کافی و استفاده بجا و کم از صوت در طول روز بر زنگ دار شدن صدا تأثیر خواهد شد. پایبند بودن به تمرینات مستمر و مداوم و با هدف مشخص،  باعث خواهد شد تا قاری صدای خود را همیشه در شرایط مناسب قرار دهد.

 همانطور نیز که اشاره شد، تنفس صحیح، نقش اصلی و ابتدایی در تولید صحیح صوت را دارد. تولید صحیح صوت باعث زنگ دار شدن آن خواهد شد. زیرا زنگ صدا، خاصیتی نهفته در هر صدا می باشد.  همچنین ساختار و  شکل تارهای صوتی در گیرایی صوت نیز نقش دارد. معمولاً اصواتی که چپ کوک ( اصوات زیر – با توجه به ساختار طنینی آن ) هستند دارای گیرایی بیشتری می باشند. اصوات اساتیدی همچون عبدالباسط، کامل یوسف، حصان، بدر حسین، شعیشع و ….،  به علت نوع ساختار حنجره شان دارای گیرایی بیشتری نسبت به افرادی که دارای ساختار راست کوک ( اصوات بم ) هستند می باشد. در واقع استقبال مردم از اصوات زیر    بیشتر از اصوات بم می باشد و آن هم به علت گیرا بودن آن  است.

۹): طنین و رنگ صوت قاری

 مهمترین و یا یکی از مهمترین مسائلی که در ایجاد لطافت در تلاوت نقش اساسی دارد، طنین یا رنگ صوت می باشد.  طنین ویژگی خاص صوت است که باعث تمایز اصوات از یکدیگر می شود. شکل و فرم خاص صدای هر کس بر جذابیت صوت می افزاید. قطعاً اولین چیزی که در نظر شنونده نمایان شده و بیشترین نقش را در صوت بازی می کند، طنین صوت باشد. طنین صوت اساتیدی همچون عبدالباسط محمد عبدالصمد، محمد صدیق منشاوی، شحات محمد انور  و ….. کاملاً برای شنوندگان ملموس و محسوس می باشد.

۱۰): پردازش مناسب صوت در فضاهای جوف و خیشوم

 بدون تردید و بر اساس یافته های علمی، صدای تولیدی در حنجره به صورت سوت مانند وارد فضای جوف (فضای خالی دهان) و خیشوم (فضای خالی بینی) می شود. پس از ورود صدا در فضاهای مذکور،  حالت سوت مانند صوت، از بین رفته و فرم و شکل خاصی به خود می گیرد. همچنین منتشر شدن امواج صوتی در فضای جمجمه، برخورد ارتعاشات با دندان ها در دهان و حرکات مختلف دهان به طرفین، در شکل گیری و ایجاد فرم صدای سوت مانند صوت تأثیر دارد. اگر صدای سوت مانند صوت، به صورت مستقیم وارد فضای بینی شود، به آن صدای غنّوی و یا خیشومی گفته می شود.  اگر صدای سوت مانند صوت، به صورت مستقیم از دهان خارج شود  به آن صدای جوفی گفته می شود. پس از اینکه صدای مذکور وارد قسمت های خیشوم و جوف شد، خواننده باید صدای مذکور را به صورت مداوم و با تسلط در فضاهای مذکور جابجا کند. انتقال صدا از بینی به دهان و از دهان به بینی باعث ایجاد صدای دلنشین و لطیف خواهد شد. به طور کلی ورود مقدار کمی از حجم صدا در فضای خیشوم، باعث تلطیف صوت شده و آن را دلنشین می کند.

۱۱): فرم ملودی مورد استفاده

 شکل و فرم نغمه موسیقایی که در تلاوت مورد استفاده قرار می گیرد، در ایجاد لطافت بسیار نقش دارد. نغماتی که با حجم زیاد صوتی اجرا می شوند معمولاً دارای لطافت کمتری می باشند. لذا شاید یکی از دلایلی که بسیاری از اساتید بر اجرای قطعات توسط در تلاوت تأکید دارند، همین مسئله باشد. وجود تعداد زیاد قطعات توسط در ردیف لحنی و صوتی تلاوت می تواند نقش مهمی در ایجاد لطافت تلاوت داشته باشد.

۱۲): کم و زیاد کردن حجم صوت (شدت)

 پس از اینکه پرده صوتی مناسب توسط خواننده اتخاذ، و صوت در فضاهای جوف و خیشوم پردازش شد، نوبت به کم و زیاد کردن حجم خروجی صوت می رسد. شدت یا ولوم اصطلاحی است علمی که در مباحث صوت شناسی به کار برده می شود. فرض کنیم فردی در رادیو در حال تلاوت است.

 زمانی که صدای رادیو را کم می کنیم در واقع شدت آن را کم و زیاد کرده ایم ولی صدای شخص، کم و زیاد نمی شود. در تلاوت نیز،   چنین فنی مورد استفاده  قرار  می گیرد. کم کردن حجم خروجی صدا بطوری که با تغییر پرده صوتی همراه نباشد همان شدت است.

۱۳): تسلط بر آیات و محل قرائت

 یکی دیگر از عواملی که باعث ایجاد لطافت در تلاوت می شود، تسلط بر آیاتی است که قصد قرائت آن را داریم. بدیهی است که شناخت ظرفیت های تنغیمی و … کلماتی که در قرائت آنها تسلط داریم بر کیفیت تلاوت تأثیر خواهد گذاشت. اطمینان از کیفیت قرائت کلمات هر آیه در کیفیت کل تلاوت تأثیرگذار می باشد.

۱۴): تسلط بر ردیف لحنی

 در کنار تمامی عواملی که در ایجاد لطافت تلاوت نقش اساسی دارند، تسلط بر ردیف لحنی به عنوان مهمترین ابزار قاری قرآن باید مورد توجه قرار گیرد. پراکنده خوانی و مقید نبودن به راه و رسم و شیوه ثابت و مشخص از جمله عوامل بسیار مهمی است که در عدم ایجاد لطافت نقش دارد. اینکه قاری بداند چه چیزی می خواند و بداند که چه هدف موسیقایی را دنبال می کند بسیار حائز اهمیت است. ردیف همان چیدمانی است که قاری بر اساس آن هنر خود را به نمایش می گذارد. تا زمانی که چیدمان موسیقایی و صوتی مشخصی را دنبال نکنیم، در تکلف و دشواری تلاوت قرار خواهیم گرفت.

۱۵): با فکر خواندن

 از جمله مسائلی که به مرور زمان و بر اساس تجربه، نصیب قاری قرآن می شود، استفاده از فکر و خلاقیت خود در تلاوت است. داشتن برنامه ی صوتی و لحنی برای تک تک کلمات و دنبال کردن هدفی مشخص برای ارائه یک جمله لحنی مطلوب و با کیفیت را،  با فکر خواندن می گویند. با فکر خواندن نیازمند شناخت و تسلط بر ساختار صوتی نغمات می باشد. توضیح اینکه هر نغمه ای از تعداد اصوات موسیقایی تشکیل شده است. کنار هم قرار گرفتن تعدادی از اصوات موسیقایی باعث تشکیل یک نغمه خواهد شد. افرادی که در تلاوت قرآن به سطح قابل قبولی دست پیدا کرده و توانایی تجزیه و ترکیب اصوات موسیقایی نغمات را دارند می توانند از قدرت خلاقیت و فکر خود در ارائه جملات لحنی مطلوب و با کیفیت مبادرت ورزند.

۱۶):  روحیات قاری

 به طور قطع، روحیات و احساسات قاری قرآن در ایجاد لطافت نقش اساسی خواهد داشت. معمولاً افرادی که دارای خلقیات خوب و مناسب هستند، قدرت ایجاد لطافت در تلاوت را دارا می باشند. بدیهی است که کارهای هنریی که در قالب صوت ارائه می شود، همراه با ذوق و احساس می باشد و این ذوق و احساس است که باعث تأثیرگذاری و گاهاً باعث ماندگاری هنرصوتی ارائه شده می شود. همنشینی با افراد مختلف در روحیات هر کس تأثیر مثبت و منفی خواهد گذاشت. لذا بعضی از قاریان قرآن، خود را مقید به همنشینی با بزرگان و اهل و علم و تقوی می دانند. دانستن مفاهیم قرآن به واسطه همنشینی با اهل علم و تقوی به طور قطع در کیفیت لطافت تلاوت تأثیرگذار می باشد.

۱۷): ساختار صدا

 یکی دیگر از ابزارهای ایجاد لطافت در تلاوت، صوت قاری می باشد. صدای هر کس بر اساس ساختار ژنتیکی و جغرافیایی و … دارای ویژگی های مثبت و منفی می باشد. کیفیت، فرم و شکل صدا تا حدودی قابل اصلاح و یا ترمیم می باشد که البته نیازمند تلاش و ممارست بسیاردارد. اما در مقوله صوت، اصوات انسانی از دو جهت حداقل مورد بررسی قرار گرفته است:

۱ – طنین

۲ – شدت

یقیناً کیفیت هر صدایی در لطافت و ظرافت تلاوت تأثیرگذار می باشد. اصوات انسانی بنابر تقسیم بندی صورت گرفته به شرح ذیل می باشد:

از جهت طنین

در این تقسیم بندی برخی دیگر از خصوصیّات صوت مانند زیر و بمی و انعطاف نیز لحاظ گردیده است .

صوت شَجِیّ ( Shjee ) : زیباترین و شیرین ترین و نغمه پذیرترین صدا را گویند که دارای تمامی صفات لازم می باشد .

صوت اَغَـنّ ( Aghan ) : صدایی است غنوی امّا دارای زیبایی و ملاحت و نغمه پذیر .

صوت اَجَشّ ( Ajash ) : صدای پر قدرتی که همراه با گرفتگی خفیف امّا دلپذیر است .

صوت ناعم ( Naem ) : صدای صاف و بدون رگه امّا نمکین و دلپذیر است .

صوت اَخَنّ ( Akhan ) : صدایی که در آن بینی مسدود بوده و صدا بسیار زشت به نظر میرسد .

صوت مُخَلخَل ( Mokhalkhal ) : صدای زیر بسیار بالا امّا نغمه پذیر ، زیبا و پر قدرت .

صوت صَرصُوری ( Sarsori ) : صدای زیر بسیار زشت و گوش آزار که صفیر آن بسیار زیاد است .

صوت صَیّاحی ( Sayyahi ) :صدایی که از پرده ی اصلی بسمت بالا یا پایین در حال گُریز است ( استقرار ندارد ) و مُرتّب خارج می شود .

صوت لُقمی ( Loghmi ) : صدایی که صاحب آن گویی در دهانش لقمه ای از طعام است .

صوت اَبلَس ( Ablas ) :صدای صاف و مُعتدل امّا بدون تحریر را گویند .

صوت خادمی ( Khademi ) : صدایی که از دور به گوش می رسد ( صدای ته چاهی ) چیزی مانند ناله کردن .

صوت مُصَلصَل ( Mosalsal ) : صدای خشک بدون زیبایی و حلاوت .

صوت رَطِب ( Rateb ) : صدایی که مانند آب جاری است و هیچ تکلّف در او نیست و بسیار نمکین است .

صوت زُوَیداوی ( Zovaidavi ) : صدایی که تحریرهای آن اضافه بر حدّ معمول و بعضاً آزار دهنده است .

از جهت شدت

۱ – باس ( بم مردان )

۲ – باریتون ( توسط مردان )

۳ – تنور ( زیر مردان )

۴ – آلتو ( بم زنان )

۵ –  متزو سپرانو ( توسط زنان )

۶ –سپرانو ( زیر زنان )

۱۸): تلاوت چه کسانی را استماع کنیم؟

 استماع تلاوت همیشه دارای نتایج مثبت و منفی می باشد. هدف داشتن در استماع تلاوت ها، باعث رشد قاری خواهد شد. افرادی که در سطح قابل قبولی از تلاوت قرار گرفته اند نیازمند شنیدن تلاوت های خیلی از افراد، بخصوص قاریان مصری می باشند. استماع و مقایسه و بررسی ویژگی تلاوت و مباحث مطرح شده در این نوشتار باعث شناخت لطافت در تلاوت خواهد شد. اما برای نمونه می توان استماع تلاوت قاریانی همچون اساتید، عبدالباسط محمد عبدالصمد، محمد صدیق منشاوی، محمد عبدالوهاب طنطاوی، محمد عبدالعزیز حصان، شحات محمد انور، کامل یوسف بهتیمی را اشاره کرد که ویژگی تلطیف درصوت و لحن آنها بیشتر قابل استفاده و واضح تر می باشد.

اما در پایان باید اشاره کرد که مطالبی که در این نوشتار به آن اشاره شد، بدون تردید نیاز به تمرینات و نمونه های عملی داشته و دارد. اجرای مباحث فوق که به صورت تئوری اشاره شد نیازمند به استادی حاذق و توانا در خصوص مباحث صوت و لحن می باشد که باید مورد توجه علاقمندان به هنر تلاوت قرار گیرد

محمد کاکاوند

مدرس مجمع قاریان قرآن کریم

دی ماه ۱۳۹۰