آموزش تجوید قرآن کریم – درس ۵ ابتدا به کلمه – همزه وصل

در زبان عرب، همانگونه که بر هیچ کلمه ای با حرکت وقف نمی شود، از هیچ کلمه ای نیز با سکون یا تشدید (۱) ابتدا نمی گردد. (۲) از طرف دیگر، در زبان عرب علاوه بر کلماتی که با حرف متحرک آغاز می شوند و همچنین کلمات زیادی وجود دارد که با سکون و یا تشدید شروع شده اند !!!

مثال گروه اول: اَخَذوا – صِراطی – مُحسِنون – ایمان

مثال گروه دوم: لـقَمَر – هـبِطوا – نـصُرنی – تـَّخَذوا

در ابتدا به کلمات گروه اول مشکلی نیست. اما برای تلفظ کلمات گروه دوم، باید کلمه ماقبل را به این کلمات وصل کنیم. به عنوان مثال:

وَ جَعَلَ لقَمَرَ – قالَ هبِطوا – رَبِّ نصُرنی – ثـُمَّ تـَّخَذوا

اما در صورت ابتدا به خود این کلمات، عرب برای رفع مشکل ابتدا به ساکن، یک همزه متحرک به اول این کلمات اصافه نموده و کلمه را با آن آغاز می کند. مثلاً کلمات بالا چنین خوانده می شوند:

اَلقَمَرَ – اِهبِطوا – اُنصُرنی – اِتـَّخَذوا

این همزه متحرک را، همزه وصل می گویند.

تعریف همزه وصل: همزه وصل که به آن الف وصل نیز می گویند، همزه ای است بدون علامت و بر سر کلماتی می آید که با سکون یا تشدید آغاز می شوند. این همزه، هنگام ابتدا به کلمه، خوانده می شود اما در وسط کلام ساقط می گردد. در برخی قرآن ها بر بالای همزه وصل یک علامت صاد کوچک (صـ) به نشانه وصل گذاشته می شود. همینجا باید اضافه شود در مقابل همزه وصل همزه ای را که جزء اصل کلمه باشد و دارای حرکات سه گانه بوده و هیچ گاه حذف نشود را همزه قطع گویند. مانند: إنـّی أعُوذُبِکَ أن أسئَلَکَ – رَبـَّنا لا تُؤَاخِذنا إن نَسینا أو أخطَأنا – إنـّا أعطَیناکَ الکَوثَر

همانگونه که گفتیم همزه وصل در قرآن بدون حرکت نوشته می شود و قاری خود باید نوع حرکت آن را بداند.

نحوه تشخیص حرکت همزه وصل

همزه وصل در آغاز هر سه نوع کلمه زبان عرب شامل (حرف – اسم – فعل) قرار می گیرد.

۱ – حرف

تنها کلمه دارای همزه وصل که در قرآن، حرف محسوب می شود همان حرف تعریف یا الف و لام معرفه است. در واقع الف در {ال} همان همزه وصل می باشد. همانگونه که می دانید حرکت این الف (همزه وصل) در صورت ابتدا، همیشه فتحه خوانده می شود. مثال:

قُلِ اللهُ الخالِقُ – اَللهُ خالِقُ

جُنودُ السَّماواتِ – اَلسَّماواتِ

جَعَلَ القَمَرَ – اَلقَمَرَ

۲ – اسم

همزه وصلی که بر سر اسم بیاید در صورت ابتدا، به کسره خوانده می شود. در قرآن همزه وصل بر سر اسم های (پسر، دختر، مرد، زن، اسم، دو) آمده است. البته آخرین کلمه {دو} به صورت های مختلف مذکر و مؤنث آمده است و همگی به مفهوم عدد دو هستند. حال به اصل این اسامی در قرآن کریم توجه نمایید:

مثال: مَسیحُ ابنُ مَریَم – مَریمَ ابنَتَ عِمران – اَبوکِ امرَءَ – ءامنوا امرَأَتَ – وَاذکُرِ اسمَ رَبـِّکَ – مِنهُمُ اثنَی عَشَرَ – عِندَاللهِ اثنا عَشَرَ – وَ قَطَّعنا هُمُ اثنَتَی عَشَرَ اَسباطاً اُمَماً – مِنهُ اثنَتا عَشرَهَ عَیناً – ثانِیَ اثنَینِ – حینَ الوَصیَّهِ اثنانِ – فَوقَ اثنَتَینِ

۳ – فعل

در قرآن کریم غیر از موارد مذکور، هر کلمه ای که دارای همزه وصل باشد فعل یا مصدر افعال خواهد بود. نحوه خواندن همزه وصل افعال در صورت ابتدا چنین است:

اگر اولین حرف متحرک پس از همزه وصل مفتوح یا مسکور باشد همزه وصل آن به صورت کسره خوانده می شود و اگر اولین حرف متحرک مضموم باشد همزه وصل به صورت ضمه خوانده می شود. افعال، همزه وصل مفتوح ندارند. تمامی مصادر افعال در صورت داشتن همزه وصل به کسره ابتدا می شوند.

مثال افعال و مصادر افعال:

فیمَا افتَدَت بِه – اِفتَدَت بِه

فَقَدِ اهتَدَوا – اِهتَدَوا

قالَ اتـَّقوُا الله – اِتـَّقوُا الله

رَبـَّنَا اکشِف – اِکشِف

فَقُلنَا اضرِب – اِضرِب

یَا هامانِ ابنِ لی صَرحاً – اِبنِ لی صَرحاً

رَبِّ انصُرنی – اُنصُرنی

اَنِ اشکُرلی – اُشکُرلی

اَلـَّذینَ استُضعِفوا – اُستُضعِفوا

لَقَدِ استُهزِئَ – اُستُهزِئَ

فَمَنِ اضـطرَّ – اُضطُرَّ

کَرِهَ اللهُ انبِعَاثَهُم – اِنبِعَاثَهُم

عَلیهَا افتِراءً – اِفتِراءً

وَاستَکبَروا استِکبَاراً – اِستکباراً

نکات مهم:

۱ – در افعال { اِقضوا – اِمضوا – اِمشوا – اِبنوا – اِئتوا – اِهدوا } همزه وصل در حالت ابتدا، به جای ضمه به کسره خوانده می شود چرا که ضمه، حرف متحرک عارضی است و اصل آن کسره بوده است بدین صورت اِقضیوا – اِمشیوا – اِبنیوا – اِئتیوا – اِهدیوا.

البته در برخی از کلمات مذکور، عملاً به لحاظ ساختار لفظ و معنا نمی توان ابتدا کرد و فقط جهت آگاهی به تلفظ اصل کلمه ذکر شد. این کلمات در نقاط مختلف قرآن کریم آمده است. (۳)

۲ – همزه ساکنه در کلمات {اِئت – اِئتنا – اِئتیا – اِئتوا – اِئتونی – اِئذن} در میان کلمات، به همزه ساکنه و در صورت ابتدا به یاءمدی خوانده می شود. بدین صورت: {ایت – ایتنا – ایتیا – ایتونی – ایذن}(۴)

همچنین کلمه{ اُؤتُمِنَ } همزه ساکنه و در صورت ابتدا به واو مدی تبدیل شده و به صورت { اوتُمِنَ } خوانده می شود. (۵)

۳ – کلماتی نظیر کلمات زیر در قرآن که از افعال امر هستند در صورت ابتدا با کسره شروع می شوند:

مثال:

ثُمَّ لیَقطَع – لِیَقطَع (۶)

ثُمَّ لیَقضُوا – لِیَقضُوا (۷)

وَلیُوفُوا – لِیُوفُوا (۸)

وَلیَطَّوَفُوا – لِیَطّوَفُوا (۹)

هرچند که عملاً به لحاظ ساختار لفظ و معنا ابتدا به این کلمات صحیح نیست.

۴ – در عبارت { اصحاب لئیکه } در صورت ابتدا {الئیکه} خوانده می شود. زیرا کلمه الئیکه به لحاظ صرفی، اسم محسوب می شود و اسم نیز باید با الف و لام تعریف آغاز گردد. (۱۰)

۵ – اگر همزه استفهام (۱۱) بر سر افعال دارای همزه وصل بیاید همزه وصل در کتاب نیز حذف شده و فقط همزه استفهام باقی می ماند مانند هفت فعل (۱۲) ذیل:

اَتَّخَذتُم – اَطَّلَعَ – اَفتَری – اَصطَفی – اَتَّخذنَاهُم – اَستَکبَرتَ – اَستَغفَرتَ

۶ – اگر همزه استفهام بر سر {ال} تعریف بیاید، همزه وصل حذف نمی شود بلکه تبدیل به الف مدی می شود و این حالت فقط در سه کلمه قرآن آمده است: آذَّکَرَین (۱۳) – آلآنَ (۱۴) – آللهُ (۱۵)

علت این است که کلمات فوق در اصل اَاَلذَّکََرَین – اَاَ لآن – اَاَلله بوده اند و در صورت حذف همزه وصل، کلمه مجدداً به شکل غیر سؤالی خود برمی گشت و مفهوم سؤالی از آن فهمیده نمیشد. باید دانست که این سه کلمه، علاوه بر صورت بالا به نحو دیگری نیز قرائت می شوند و آن تسهیل همزه وصل است. بدین صورت که به جای تبدیل همزه وصل به الف مدی، آن را بدون تبره و تیزی ویژه اش (حالتی میان همزه و الف مدی یا تلفظ فتحه بدون تیزی همزه) تلفظ می کنیم. مثال:

اَ ــَـ ذاکرین –   اَ ــَـ لله   – اَ ــَـ لآن

۷ – اگر الف و لام تعریف بر سر همزه وصل بیاید علاوه بر حذف همزه وصل، لام ساکنه کسره می گیرد. تنها مورد آن، در کلمه اَلِاسمُ الفُسوُق در آیه ۱۱ سوره حجرات آمده است و آن را چنین می خوانیم: ِبئسَ لِسمُ الفُسوق.

علت آن نیز روشن است. پس از حذف همزه وصل اسم، لام ساکنه ال در کنار سین ساکنه {سم} قرار می گیرد و ناچار بنا بر قاعده رفع التقاء ساکنین لام مکسور می شود. در صورت ابتدا به اَلِاسمُ، این کلمه به دو صورت اَلِسمُ و لِسمُ خوانده می شود. دلیل وجه دوم این است که وقتی کلمه به لام متحرکه آغاز شده است نیازی به همزه وصل نیست.

==========================================

پانوشت:

۱ – همچنین می دانیم که هر حرف مشدد در اصل دو حرف است که اولی ساکن بوده و در دومی ادغام شده است. پس کلمه ای که اولین حرف آن مشدد در واقع با سکون شروع شده است.

۲ – البته در برخی زبان ها این امر جایز است. مثلاً در زبان انگلیسی کلماتی وجود دراد که با سکون آغاز می گردند. مثلاً کلمه STOP (ستاپ) که با سکون {س} آغاز می شود به همین گونه نیز تلفظ می گردد و تلفظ آن به صورت استاپ غلط است. زبان فارسی نیز فاقد چنین کلماتی می باشد.

۳ – از جمله در سوره های (یونس – ۷۱)(حجر – ۶۵)(کهف – ۲۱)(طه – ۶۴)( ص – ۶)(صافات – ۲۳)

۴ – از جمله در سوره های (شعراء – ۱۰)(انعام – ۷۱)(فصلت – ۱۱)(طه ۶۴)(احقاف – ۴)(توبه – ۴۹)

۵ – بقره – ۲۸۳

۶ – حج – ۱۵

۷ – حج – ۲۹

۸ – حج – ۲۹

۹ – حج – ۲۹

۱۰ – شعراء ۱۷۶ و صاد – ۱۳

۱۱ – همزه استفهام، یک همزه قطه مفتوح است که در اول کلمات، معنی (آیا) می دهد و جمله را سؤالی می کند.

۱۲ – به ترتیب در سوره های: (بقره – ۸۰)(مریم – ۷۸)(سبأ – ۸)(صافات – ۱۵۳)(ص – ۶۳)(ص – ۷۵)(منافقون – ۶)

۱۳ – انعام – ۱۴۳ و ۱۴۴

۱۴ – یونس ۵۱ و ۹۱

۱۵ – یونس ۵۹ و نمل ۵۹

 موفق باشید

محمد کاکاوند