شرح حال فنی سبک تلاوت استاد شیخ محمد عبدالعزیز حصان

جایگاه شیخ در عالم تلاوت

محمد عبدالعزیز حصّان یکی از تواناترین قاریان عصر طلایی تلاوت در زمینه تأثیرگذاری بر شنوندگان بوده است. شهرت و محبوبیت این قاری بزرگ، مرزهای جغرافیایی جهان عرب را درنوردیده و او را به یک قاری بزرگ و اسطوره ای در میان دوستداران فن تلاوت بدل کرده است. از جمله لقب هایی که به او داده شد لقب قاری فقیه و استاذ القراء بود زیرا او روش جدیدی در وقف و ابتدا بوجود آورد که کسی از قاریان شجاعت اجرای آن را نداشت. این روش علاوه بر هوشمندی، نیازمند احساس پاک و لطیف نیز بود. بدون شک یکی از قاریانی که به شکل ویژه در کانون توجه سمیعه قرار دارند، او بوده است. او به اعتبار خصیصه های منحصر به فردی که در صدا و اداء خویش داشت یکی از مهمترین مقرئان نیمه دوم قرن بیستم میلادی قلمداد میشد. به همین دلیل نام او را می توان در صدر فهرست آخرین قاریان عصر طلایی تلاوت نظاره کرد.

از آنجا که جریان ابداع سبک های ادایی نوین در اواسط قرن گذشته با رکود آشکاری روبرو گردید، قاریان زیادی توفیق درج نام خویش در جرگه تالیان صاحب اسلوب را نیافتند لکن شیخ محمد عبدالعزیز حصان در سایه موهبت و استعداد فراوان ادایی و فهم و درک عمیقش نسبت به مفاهیم قرآن کریم از این جریان مستثنی گردید و پایه های سبک بدیع و شگفت انگیز خود را به گونه ای در عرصه فن تلاوت مستحکم نمود که کمتر قاری ای پس از وی توان تفوق و برتری بر آن را حاصل نمود. سبک تلاوت این قاری فنان از سبک های کاملاً متمایز و بارز در میان شیوه های مختلف تلاوت محسوب می شود. به اعتقاد بسیاری از اهالی فن، شیوه تلاوت وی به هیچکدام از شیوه های قبلی خود شبیه نیست و نوعی تحول در عالم قرائت محسوب می شود.

اگر مرحوم مصطفی اسماعیل را به نوعی مجدد اول در لحن بدانیم، شاید بتوان استاد محمد عبدالعزیز حصان را مجدد ثانی در این زمینه نامید و آنچه که بیشتر ما را بر این نظر استوار می سازد بهره مندی وی از روش های کاملاً تحول یافته در بکارگیری نغمه ها و مقامات، خلق ردیف ها و الحان جدید و استفاده از ترکیبات کاملاً بی سابقه و قدرت مانور بالای ایشان دانست. گرچه وی و شیخ مصطفی اسماعیل هر دو از یک منطقه هستند اما او در ابتدای سالهای نخستین تلاوت خود به شدت تحت تأثیر شیخ مصطفی اسماعیل بوده و به مرور به سمت ابداع شیوه ای مستقل که برآمده از خصوصیات ویژه صوتی خویش بوده کشیده شده است.

بهره مندی از علوم قرآنی

شیخ حصان ضمن حفظ قرآن کریم مشغول یادگیری قرائتهای هفتگانه گردید. پس از آن، حفظ شاطبیه را آغاز نمود. با عنایت به این که وی از نعمت بینایی محروم بود تمامی وقت خویش را صرف یادگیری قرآن کریم و علوم وابسته به قرائت آن نمود. بدین ترتیب پیش از ده سالگی به سطح بسیار قابل قبولی از دانش قرآنی نائل آمد چنانکه عالمی از عالمان احکام تلاوت قرآن کریم بود. از جمله قاریانی که تأثیر فراوان بر افکار و اندیشه های وی داشت شیخ مصطفی اسماعیل بود به طوری که شیخ محمد در ابتدا از وی تقلید می کرد و شیدای شیوه و سبک او بود. همین ویژگی های خاص و منحصر به فرد شیخ حصان موجب شد تا پس از مرگ شیخ مصطفی اسماعیل و شیخ حصری به عنوان قاری برتر نزد مردم مطرح گردد. حتی برخی از قاریان رادیویی و غیر رادیویی نیز سعی می کردند از شیوه های وقف او در تلاوت استفاده کنند. یکی از پژوهشگران علوم قرآنی به نام دکتر عیسوی محمد نجا نیز پژوهشی در مورد چگونگی وقف و ابتدای شیخ حصان با عنوان التصویرالنغمی للقرآن الکریم انجام داده و در سال 1990 میلادی آن را به عنوان پایان نامه برای اخذ مدرک دکتری از دانشگاه ملک عبدالعزیر آل سعود در عربستان سعودی ارائه داده است.

ابعاد فنی در صوت شیخ محمد عبدالعزیز حصان

صدای او از خصوصیات ویژه ای برخوردار بود که او را در فعالیتهای تنغیمی یاری می رساند. شکری القاضی این صدا با تعابیر چندی توصیف کرده است. ابتدا آن را صوت عبقری یا صدای با استعداد و درخشان می نامد. سپس از واژه صوت خلاق استفاده می کند تا خلاقیت تنغیمی سرشار آن را به تصویر بکشد. صوت مبدع نیز توصیف دیگری است که این نویسنده برای انعکاس توان ابداعی صدای شیخ در تلحین مورد استفاده قرار می دهد. او پس از این، صدای حصان را واجد ویژگی های آمیخته ای از زیبایی و خشوع تلقی می کند. شکری القاضی عقیده دارد که صدای شیخ محمد از توانایی کمی در اداء قرار برخوردار است لکن در پرده های وسطی و جوابات دارای زیبایی فوق العاده است. او در تشریح این دیدگاه می گوید نبوغ شیخ آنگاه متجلی می شود که وی احساس می کند صدایش هنگام نزول در پرده قرار او را یاری نخواهد کرد. بدین تریب با تسلطی وافر به سوی طبقه های صوتی عالی یا جوابات باز می گردد. احمد همام نیز صوت شیخ را صدایی تأثیرگذار و شَجیّ می نامد. بر این اساس می توان گفت صدای شیخ حصان علاوه بر آنکه یکی از زیباترین، شیرین ترین، صاف ترین و تواناترین اصوات در زمینه تنغیم به شمار می رود به اعتبار حزن ذاتی و منحصر به فرد خود صدایی نادر در میان اصوات قاریان عصر طلایی تلاوت قلمداد می گردد.

ویژگی های فنی در اداء

محمد عبدالعزیز حصان صاحب سبکی متفرّد در عرصه تلاوت است. این اسلوب، ریشه در سبک ادایی شیخ مصطفی اسماعیل دارد لکن به معنی کامل کلمه سبک مستقل و یگانه های به شمار می رود. از آنجا که شیخ مدتی در استان غربیه مصر ساکن بود برخی معتقدند که سبک وی از انتشار و آوازه کمی در میان قاریان جوان و همچنین دوستداران فن تلاوت بهره مند بوده است اما با توجه به وفور آثار این قاری بزرگ در میان علاقمندان، دیدگاه یاد شده را می توان مردود دانست.

برخی دیگر معتقدند که اسلوب او یکی از آخرین روش های لحنی پدید آمده در نیمه دوم قرن گذشته به شمار می رود. این عقیده تا اندازه ای صحیح به نظر می رسد زیرا پس از قاریان صاحب سبک مستقل یا نیمه مستقل، کمتر در عرصه فن تلاوت قرآن کریم ظاهر شده اند. یکی از ویژگی های مهم در اداء لحنی شیخ حصان، تسلط و دقت وی در انتظام نتها یا به سخن دیگر سلامت اداء در اجرای پرده های صوتی است . این توانایی ناشی از برخورداری وی از اُذُن خبیره یا موهبت ذاتی در عرصه سلفژ است.

علیرغم توانایی های فوق او در زمینه اداء، گاه کاستی های اندکی را نیز در آثار وی می توان نظاره کرد. برای مثال به علت استفاده از تحریرهای مرکب و پیچیده در مواضع صعب التنغیم گاهی دچار تمطیط در اداء حروف می شود. این حالت موجب کشش برخی از حروف و خروج آنها از چهارچوب زمانی تصریح شده در تجوید می گردد.

صرف نظر از انچه که گفتیم وی دارای توانایی های ادایی بسیار ویژه ای است که در میان سایر قاریان بسیار نادرند. از میان آنها می توان به مهارتی اشاره کرد که به شکل عامیانه با نام تقنیه التَّنفیش شناخته می شود. این مهارت به اکمال و اتمام نغمه در کوتاهترین مقطع متنی اشاره دارد. به عبارت دیگر وی قادر است نغماتی را که قاریان دیگر برای اجرای آنها نیازمند بخش های متنی طولانی اند در مقاطع کوتاهتری اجرا نماید. این مهارت حاصل از ویژگی های دیگری است که می توان آن را رشاقه الاداء نامید. زیرا قدرت او در انتقال سریع فواصل و نتها، ظرافت و چابکی آشکاری را در اداء او پدید اورده است.

ذوق سرشار او در ابداع لحنی از دیگر خصیصه ادایی این قاری مشهور است. همچنین عده ای از صاحب نظران معتقدند که او از نتها و پرده های صوتی ویژه ای در اداء خود بهره مند است که صرفاً مخصوص به وی هستند. در شرح این دیدگاه می توان چنین گفت که او از یک لهجه قرائت ویژه برخوردار است. علاوه بر این، او در تلوین نغمات نیز دارای استعداد وافری است به نحوی که می توان تغییرات سریع اجناس مقامات یا ترکیبات بدیع نغمه ای را در آثار او نظاره کرد.

وی دارای صوتی بسیار منعطف و نرم و با قدرت مانور و تحریردهی عالی است. صدای او را باید جزو طبقه اصوات زیر به حساب آورد. به طور تقریبی دارای سیزده درجه و اندکی کمتر از دو اکتاو ارتفاع دارد. اما از نظر قوت و رسایی و دارا بودن طنین خاص و زنگ تأثیرگذار به پای قاریان سلف نمی رسد. همچنین وی دارای روشی بسیار خاص و منحصر به فرد و متبحرانه در وقف و ابتدا است که همین امر موجب شهرت وی به استاد وقف و ابتدا شده است. از مهمترین خصوصیات لحنی سبک وی را می توان در چند نکته خلاصه کرد:

نخست اینکه شروع تلاوت وی غالباً در مقام راست و اوج گیری از طریق مقام حجازکار می باشد.

دوم، نبود خط سیر لحنی منظم و قابل پیش بینی در تلاوت ایشان و تغییر آن بر اساس مواضع مختلف آیات قرآن کریم. این موضوع به دلیل عوامل مختلفی است که مهمترین آنها عبارتند از تغییرات فراوان و بسیار سریع پرده ها و درجات صوتی، استفاده زیاد از ترکیبهای بدیع مقامات و نغمات مختلف با یکدیگر همچون ترکیب راست و حجازکار، بیات و نهاوند، حجاز و نهاوند، راست و سگاه، راست و نهاوند.

سوم، شیوه منحصر به فرد وی در انتقال مقامات که بسیار ناگهانی است اما با این وجود برای شنوندگان عادی یا غیرحرفه ای چندان قابل لمس نیست.

چهارم، دنبال کردن خطر بیانی و مفهومی آیات که تمامی این موارد حکایت از دانش و تسلط چشمگیر او نسبت به مقامات و نغمه های عربی دارد.

شیخ محمد عمران از قاریان بزرگ مصری در مورد او می گوید مهمترین چیزی که شیخ حصان را از دیگر قاریان ممتاز می کرد ذوق بالا و ادای آسمانی ویژه او بود که الحان قدیم و جدید را در خود جای داده بود. همچنین احساسات لطیف و توانایی تصرف او در احساسات مردم در حال تلاوت و نیز ایجاد اصوات و نت های ویژه در تلوین و تنغیم و ویژگی های وقف و ابتدا موجب شد که روش خاص او به عنوان طریقه حصانیه شناخته شود.

از وی تلاوتهای ماندگار و زیبای فراوانی به یادگار مانده است که برای نمونه می توان به تلاوت سور مبارکه بقره، انعام، رعد، نمل، انبیاء، فطصر، حمد، حجرات، قاف، نازعات این استاد فنان اشاره نمود.

ویژگی های تعبیرگرایانه در تلاوت شیخ حصان

شیخ حصان یکی از پرتلاش ترین قاریان عصر طلایی در عرصه تعبیر معانی آیات قران کریم به شمار می رود. می توان او را در این زمینه همتراز مشاهیری همچون محمد رفعت، عبدالفتاح شعشاعی دانست لکن چنانچه پیش از این در باب تفاوت مهارتهای تعبیری نزد قاریان مختلف گفته ایم، وی نیز از روش های ویژه ای در تلاوت خود و برای موضوع القاء مفاهیم بهره می برد.

او در این عرصه از روش های مختلفی نظیر تصویر النغمی و نیز وقف و ابتدا برای حصول مقاصد تعبیری استفاده کرده است. احمد همام در خصوص روش اخیر چنین می گوید: ویژگی شیخ حصان آن است که با بدایه قوی ای که احساسات را به لرزه در می آورد عقل ها را می رباید، دلها را در اختیار می گیرد، غافل را هشدار می دهد، قلب را بیدار می سازد و همچنین استحکام در وقف اش که هیچ خللی در معنی و احکام تلاوت پدید نمی آورد و مفهوم جدید را برای تو فراهم می کند و گویی به شکلی منحصر به فرد به تفسیر قرآن می پردازد و تو را وادار می کند که بگویی ماشاءالله لا قوه الا بالله.

این نقطه نظر مبین آن است که مهارت شگفت انگیز شیخ در بهره برداری تفسیرگونه از وقف و ابتدا که ناشی از درک عمیق او نسبت به مفاهیم و سلیقه سرشارش در انعکاس معناست، جایگاه ویژه ای در فعالیتهای تعبیری او دارد. بیان مثالی از اینگونه فعالیت ها فهم روشن تری نسبت به این موضوع فراهم می آورد. وی در سوره هود^(ع)  هنگامی که به تلاوت آیه 45 می پردازد دعای حضرت نوح^(ع)  را با این تقطیع می خواند:

رب ان ابنی من اهلی و ان وعدک الحق و انت احکم الحاکمین

به بیان دیگر این معنا را منعکس می کند که پروردگارا پسرم از خاندان من است و وعده تو در مورد نجات خاندانم حق است و تو از همه حکم کنندگان برتری. سپس آنگاه که به قرائت فراز بعد می پردازد چنین می خواند: … احکم الحاکمین قال یا نوح انه لیس من اهلک. بدین شکل این معنا استفاده می شود که برترین حکم کنندگان فرمود: ای نوح^(ع)  او از اهل تو نیست.

این روش بدیع در وقف و ابتدا معنای جدید را پدیدار می سازد که برخاسته از ذوق قاری در استنباط معانی و درک او نسبت به رویدادهای ترسیم شده در آیات است چنانکه عبارت شریفه احکم الحاکمین را یکبار به درخواست نوح^(ع)  منسوب می کند و بار دیگر آن به خطاب خداوند مربوط می سازد. علاوه بر این وی در همین آیه مقام راست را در یک نفس به مقام صبا منتقل می نماید. اگرچه اینکار که در چهارچوب اداء مقام دَلَنشین صورت می گیرد اما نوعی تعددیه المقامات به شمار می رود. لکن یکی تصویر نغمی ویژه به منظور آشکار کردن شیوه بیانی درخواست نوح^(ع)  به بارگاه الهی نیز قلمداد می گردد. زیرا هنگام رسیدن به عبارت نورانی {ان ابنی من اهلی و ان وعدک الحق} سریعاً از راست به صبا منتقل می شود تا سوز و حزن نهفته در خواسته نوح علیه السلام را به تصویر بکشد.