قفله‌های انتظاری، تکنیک «شعشاعی» برای انتقال معانی است

«عبدالفتاح شعشاعی» همتش بر این است که معانی را به شنونده القاء و تبیین کند که این را از طریق مجموعه‌ای از تکنیک‌های صوتی و لحنی و ابداعاتی که خودش برای اولین‌بار در تلاوت از خود نشان داده بود، اجرا می‌کرد که از جمله این موارد، تکنیک‌ استفاده از قفله‌های انتظاری است.

نشست تحلیل تلاوت‌های استاد «عبدالفتاح شعشاعی»

به گزارش خبرگزاری قرآنی ایران (ایکنا) در نشست تحلیل تلاوت‌های استاد «عبدالفتاح شعشاعی» از قاریان مصری، «علی‌اکبر حنیفی» از داوران بین‌المللی کشورمان، در ادامه توضیح درباره اصطلاح «ابزارهای لحنی» افزود: به طور معمول، با اعلام برپایی مسابقات قرائت قرآن، علاقه‌مندان برای حضور در رقابت‌ها اعلام آمادگی می‌کنند، بدون این‌که طبقه‌بندی در میان متسابقان صورت گیرد و استعدادها شناسایی شود.

وی افزود: در مسابقات تمام موارد وقف و ابتدا، تجوید و صوت و لحن را با یک ابزار واحدی ارزیابی می‌کنیم و این کار، کارشناسی‌ شده‌ نیست که همه را با ابزاری با عنوان آئین‌نامه بسنجیم و باید سبک‌ها جدا و سبک‌ها برای ابزار‌های لحنی و شرایط سنی مختلف تفکیک شود، مثلاً سبک «مصطفی اسماعیل»، سبک «عبدالباسط محمد عبدالصمد»، سبک «عبدالفتاح شعشاعی» و برای هر یک از گروه‌های خاص از خردسال، نوجوان و بزرگسال تعیین شود

.

در ادامه این نشست با «غلامرضا شاه‌میوه» از داوران بین‌المللی کشورمان ارتباطی تلفنی برقرار و نظر وی درباره ویژگی‌های صوتی و لحنی استاد عبدالفتاح شعشاعی مورد پرسش واقع شد و وی افزود: به دلیل تولد ایشان در روستای «شعشاع» در استان «منوفیه» مصر، معروف به استاد شعشاعی است؛ کل موارد مرتبط به مسائل فنی تلاوت ایشان، خلاصه می‌شود در سه بُعد که اولین مطلب صدای ویژه ایشان است که خصوصیاتی بر آن مترتب است چون دارای قدرت بالایی از نظر حجم، قوت و قدرت است.

این کارشناس فن قرائت قرآن تصریح کرد: وقتی که سن یک قاری بالا می‌رود به مرور از قدرت و قوت صدای او کاسته می‌‌شود، اما استاد عبدالفتاح از نادر افرادی است که تا آخرین لحظات عمر این قوت را حفظ کرد و نکته بعدی درباره صدای ایشان مسئله زنگ خاص صدای وی است که طنین صدای او را جزء صداهای ممتاز قرار داده، گر‌چه عده‌ای، معتقدند صدای او از نظر شخصیتی و ذاتی صدای زیبایی نیست.

این قاری قرآن عنوان کرد: عبدالفتاح در مصر و بسیاری از کشورهای اسلامی به‌ویژه عراق، طرفداران خاص خودش را دارد و خیلی‌ها زنگ صدای او را می‌پسندند، این زنگ صدا بیشتر در پرده‌های بم و اوج خودش را نشان می‌دهد و در ارتباط با صدای ایشان به خلاف آن‌که برخی فکر می‌کنند شعشاعی صدای کامل از نظر مسافت ندارد و صدای او در نهایت تا پرده دهم بیشتر کشش ندارد، اما با توجه به تلاوت‌هایی که از او موجود است در برخی از سوره‌هایی که بتوان از آن‌ها به عنوان تلاوت‌های استثنایی نام ببریم مثل سوره‌های کهف یا یوسف، گاهی شنیده می‌شود، ایشان تا دو اکتاو را اجرا کرده و حتی مسافت صدای او تا پرده ۱۲ می‌رود.

وی با اشاره به این‌که با توجه به بم بسیار قوی که صدای شعشاعی دارد، اگر آن بم را با آن اوج اندازه‌گیری کنند، صدای او نزدیک به دو اکتاو خواهد رسید، افزود: بنابراین مجموع خصوصیات صوتی ایشان صدای او را به یک صدای ممتاز تبدیل ساخته است که حتی این ویژگی خاص صدا موجب شده قراء پس از او نتوانند به دلیل عدم توانمندی و عدم برخورداری از این خصوصیات از سبک او تقلید کنند.

نشست تحلیل تلاوت‌های استاد «عبدالفتاح شعشاعی»

شاه‌میوه اظهار کرد: نکته دوم درباره تلاوت ایشان مسئله رویکرد معنایی در تلاوت‌ها است که در قراء بعد از ایشان بسیار کمتر دیده می‌‌شود و حتی در قراء هم عصر ایشان هم تعداد اندکی از قراء با رویکرد معنایی تلاوت می‌کردند، یعنی همتشان در تلاوت این بود که معانی را به شنونده القاء و تبیین کنند و یا به اصطلاح مصری‌ها «تصویر‌المعانی» انجام دهند که این را از طریق مجموعه‌ای از تکنیک‌های صوتی و لحنی و ابداعاتی که خودش برای اولین‌بار در تلاوت از خود نشان داده است اجرا می‌کرد که از جمله این موارد تکنیک‌ استفاده از قفله‌های انتظاری است.

وی تصریح کرد: در مواقعی که معنای یک جمله‌ای تمام نشده و شنونده هم‌چنان در انتظار معنی آیه است با ارائه قفله‌ها و یا عدم قفله‌هایی که آن حالت انتظار را به نظر موسیقایی و لحنی هم نشان می‌دهد، این را به شنونده می‌فهماند که مطلب مطلبی است که ادامه دارد و پایان نیافته و یا استفاده از لحن استفهامی، امری و یا امر و نهی و جاهایی که نیاز است، از تعبیرات مختلف استفاده شود که نشان می‌‌دهد که ایشان کارش معنایی است و گاهی به نظر می‌رسد که به دلیل پرداختن بیش از حد به مسائل معنایی نوع موسیقایی که عبدالفتاح ارائه می‌کند یک نقص‌هایی در ظاهر دارد که البته این نقص نیست بلکه توجه فراوان به معنی است که باعث می‌شود، عبدالفتاح بیش از آن‌که به زیبایی مقامات و الحان توجه کند بیشتر به القاء معانی و تفسیر توجه داشته باشد.

شاه‌میوه در ادامه از استفاده از ترکیبات مختلف مقامات، متناسب با تغییر مفاهیم، معانی و مضامین قرآنی توسط شعشاعی گفت و افزود: عبدالفتاح مقید به این نیست که حتماً یک مقامی را در ردیف‌ها تکمیل کند و بعد سراغ مقام دیگر برود، گاهی ممکن است بارها به یک مقامی برود و برگردد و این کار به دلیل آن برداشت‌هایی است که او از مفاهیم دارد و هیچ تقیدی به اجرای مقامات و نغمات به لحاظ موسیقایی ندارد و بیشتر مقامات را در استخدام مفاهیم قرار داده و به همین دلیل بارها در یک تلاوت به یک مقامی می‌رود، عبور می‌کند و به سراغ مقام دیگر رفته و مجدد باز می‌گردد.

وی ادامه داد: کسانی که اهل فن باشند و آشنایی با مفاهیم داشته باشند و تکنیک‌های صوت و لحن را متوجه شوند، به راحتی خواهند فهمید که عبدالفتاح از قراء ویژه در این زمینه است و حتی می‌توان گفت، برترین قاری در زمینه توجه به مفاهیم و معانی قرآن است، خصوصیت دیگر نوع موسیقی است که در تلاوت عبدالفتاح شنیده می‌شود، یعنی اگر معنی و خصوصیات صوتی ایشان را نیز توجه نکنیم و فقط به سبک و موسیقی ارائه شده در تلاوت ایشان توجه شود، نوع موسیقی ایشان با قراء قبل و حتی بعد از خودش کاملا متفاوت است، یعنی یک نوع موسیقی خاص در سبک ایشان وجود دارد که مجموعه‌ای از خصوصیات را دارد.

شاه‌میوه بیان کرد: اگر بخواهیم چند تلاوت را از نظر بافت آهنگ و موسیقی بررسی کنیم، متوجه می‌شویم که سبک عبدالفتاح با هیچ کدام از آن‌ها مشابهت ندارد، مثلاً سبک عبدالباسط و سبک «محمد صدیق منشاوی» در عین این‌که از ویژگی‌هایی خاصی برخوردارند و متمایز هستند، اما به لحاظ بافت آهنگ جزء یک گروه قرار می‌گیرند یا سبک «مصطفی اسماعیل» و «کامل یوسف» با این‌که هر کدام برای خود استقلال‌هایی را دارند، اما از نظر بافت تقریبا در یک گروه قرار می‌گیرند در حالی که بافت آهنگین سبک عبدالفتاح با هیچ یک از قراء تشابه و مشابهتی ندارد این موضوع در تلاوت «عبدالعزیز حصان» هم است، یعنی باز نوع موسیقی که حصان ارائه می‌دهد با بقیه قراء کاملا متفاوت است.

وی در پاسخ به این پرسش که چرا باید خصوصیات سبک عبدالفتاح را سبک ویژه‌ای بنامیم، گفت: مهم‌ترین آن این است که استاد عبدالفتاح از قفله‌های خاص خودش استفاده می‌کند که این قفله‌ها گاهی متفاوت و شنونده را در انتظار قرار می‌دهد، یکی از دلایلی که موسیقی عبدالفتاح متفاوت است، نوع قفله‌های ایشان و استفاده از فواصل صدایی مختلف است که وی در یک نفس لحنی گاهی از چند فاصله مختلف از فاصله سوم، پنجم و یا هشتم استفاده می‌کند که این تکنیک کمتر در قراء قبل و بعد خودش مشاهده می‌شود، مثلا در تلاوت‌های «علی محمود» از این موارد موجود است اما این موضوع فقط از عبدالفتاح است که به این شکل و با این حالت و به اصطلاح تعداد بالا در تلاوت استفاده می‌شود.

شاه‌میوه ادامه داد: استفاده از اجناس مختلف در یک نفس لحنی است از دیگر ویژگی‌ تلاوت‌های شعشاعی است، وی از یک نفس لحنی ۳۰ ثانیه‌ای در ۱۵ ثانیه اول، مثلا جنس پایین رست را می‌خواند و در قسمت بالا منتقل به سه‌گاه می‌شود یا در پایین حجاز را می‌خواند و در بالا منتقل به رست می‌شود، یعنی اجناس مختلف از مقامات مختلف را در یک نفس لحنی مورد استفاده قرارمی‌دهد و پایبندی خاصی به یک مقام ندارد، این‌ است که باز نوع موسیقی ایشان را متفاوت می‌کند، ردیف‌هایی در تلاوت‌هایش آورده است که قبل از او کسی این کار را انجام نداده است، مثل بیات حسینی که مورد استفاده اکثر قراء قرار گرفته است، عبدالفتاح اغلب در تلاوت‌های خودش ردیف‌هایی را ابداع کرد که قبلا هیچ فردی این کار را نکرد، مثل نوع شروعش در بعضی از تلاوت‌ها که یک نوع شروع خاصی است، مثل این آیه سوره اسراء «مَّنِ اهْتَدَى فَإِنَّمَا یَهْتَدی لِنَفْسِهِ» یعنی یک شروع غیرمنتظره است، این ردیفی است که می‌توان گفت هیچ فردی قبل از او این کار را نکرد.

یادآوری می‌شود، در بخش‌های پیشین نشست تحلیل تلاوت‌های استاد عبدالفتاح شعشاعی که با حضور «عباس سلیمی» و «علی‌اکبر حنیفی» از پیشکسوتان قرآنی و «احمد ابوالقاسمی» از قاریان بین‌المللی کشورمان در خبرگزاری قرآنی ایران برگزار شد، سبک شعشاعی در تلاوت قرآن ارزان، اما بسیار با ارزش ارزیابی شد، یعنی به دست آوردن آن سهل‌الوصول است و اکثر کارهای شعشاعی را خیلی‌ها می‌توانند، تقلید کنند.