«مراتب قرائت قرآن»

پس نحوه نزول قرآن به ترتیل بوده است. تا اینجا می‌توان نتیجه گرفت که در ترتیل عنصر تدریج و عدم تعجیل متبادر به ذهن می‌شود.

در آیه ۴ سوره «مزمل» خداوند خطاب به پیامبر(ص) می‌فرماید: قرآن را به ترتیل بخوان. در اینجا صحبت از نحوه قرائت قرآن است. جالب اینکه از پیامبر نقل شده است که فرمود خداوند دوست دارد قرآن همانگونه که نازل شده است خوانده شود.

در تفسیر و توضیح لفظ ترتیل بسیار سخن گفته شده است که باید در مقاله‌ای جداگانه نقد و بررسی شود. در اینجا به چند مورد اشاره می‌شود.

بعضی ترتیل را به همین معنی استعمال کرده‌اند. یعنی روح حاکم بر قرائت قرآن. بعضی ترتیل را به معنی بیان و آشکار کردن قرآن گرفته‌اند مانند ابن‌عباس. بعضی ترتیل را به معنی رعایت تأنی در قرائت قرآن معنی کرده‌اند.

بعضی ترتیل را به معنی با مکث و تأنی خواندن استعمال کرده‌اند، بعضی ترتیل را به معنی حفظ وقوف و رعایت اداء حروف معنی کرده‌اند، بعضی ترتیل را به معنی نظم گرفته‌اند، بعضی ترتیل را به معنی نظم در آفرینش و نظم حاکم بر این جهان معنی کرده‌اند و بعضی ترتیل را به معنی شیوه قرائت قرآن گرفته‌اند.

برخی نیز ترتیل را به معنی نظمی که نشأت‌گرفته از تفکر باشد معنی کرده، ابن عباس می‌گوید: یعنی قرآن را بیان کن. آشکار و هویدا ساز. و ابن مجاهد گوید آن را با تأنی بخوان و از ضحاک نقل شده است آن را حرف به حرف بخوان چنان که خداوند می‌فرماید در قرائت مکث و تأنی کن و حروف و کلمات را از یکدیگر جدا ساز (در هم مغشوش مخوان).

به نظر می‌رسد از میان تعاریفی که در مورد ترتیل در باب فرائت قرآن ارائه شده است جامع‌ترین تعریف از مولای متقیان باشد که فرمود ترتیل عبارت است اداء صحیح حروف و حفظ و رعایت موارد وقف. البته ناگفته نماند که بعضی از اساتید و علمای قرآن کریم مبنی بر اینکه چنین روایتی موثق باشد یا نباشد تردید کرده‌اند.

اما از بین همه تعاریف بهترین و موثق‌ترین تعریف همان است که پیامبر اسلام(ص) فرمود: ترتیل یعنی نظم حاکم بر این جهان، از مجموعه آیات و تعاریف مختلف، ترتیل در قرائت را می‌توان چنین تعریف کرد:

خواندن قرآن به صورت صحیح، شمرده و با تأنی و همراه با تدبر در معانی آیات، به بیان دیگر قرآن چنان خوانده شود که تمامی قواعد تجوید و وقف و ابتدا رعایت شود و از نامفهوم شدن معانی و مفاهیم آیات اجتناب شود. بنابراین قرآن به هر سرعتی که خوانده شود نهایتاً نباید از چهارچوب ترتیل خرج شود. قرائت آیات قرآن همراه با رعایت اصل ترتیل سه مرتبه دارد که در ذیل به آنها اشاره خواهد شد.

۱ـ تحقیق، ۲ـ تدویر، ۳ ـ تحدیر یا حدر، این تقسیم‌بندی عمدتاً تفاوت در سرعت قرائت است. اما بدیهی است که کیفیت ادای قواعد هم در سرعت‌های مختلف دستخوش تغییر می‌شود. به طور خلاصه، تحقیق، قرائت با سرعت کند و تدویر قرائت با سرعت متوسط و تحدیر قرائت با سرعت تند است.

اینک به مشروح قرائت تحقیق و تحدیر قرائت قرآن می‌پردازیم. در ادامه به تعریف قرائت تدویر خواهیم پرداخت.

تحقیق: در لغت به معنی حق چیزی را به جای آوردن بدون کمی و کاستی و رسیدن به حقیقت شیء است. قرائت قرآن به روش تحقیق عبارت است از خواندن قرآن با حداکثر آرامش و تأنی. این روش مبتنی بر اشباع مد، تحقیق همزه و اتمام حرکات و تفکیک حروف از یکدیگر و وقف بر محل‌های جایز و در یک کلام رعایت کامل تمامی قواعد که همه آنها در سایه قرائت با حداقل سرعت امکان‌پذیر است.

تمایل به قرائت تحقیق روش عاصم و حمزه و ورش بوده است. هر چند در جواز انواع مراتب قرائت اختلافی میان قراء نیست. تحقیق روشی است که از آن جهت تعلیم قرائت به شاگردان و همچنین تمرین و ریاضت زبان برای فراگیری و ا دای کامل قواعد تجویدی استفاده می‌شود. هر چند طی آن آیات کمتری خوانده می‌شود اما امکان ادای صحیح حروف و تدبر در معانی بیشتر است.

افراط در تحقیق به مکث‌های بی‌دلیل و کشش‌های بی‌مورد حرکات و در نهایت به تکلف در قرائت منجر می شود و مردود است. از حمزه کوفی نقل شده است فوق سفیدی برص یا پیسی است و مافوق پیچش مو مجعد بودن و مافوق قرائت هم قرائت نیست.

تحدیر یا حدر: حدر در لغت به معنای شیب دادن و یا سرازیر کردن آمده است. حدر مترادف با هبوط یعنی پایین آمدن و حرکت در سراشیبی است. حَدور یعنی سراشیبی و سرازیری و طبعاً این نامگذاری ازدیاد سرعت را تداعی می‌کند. حدر در قرائت عبارت است خواندن قرآن با سرعت زیاد. بدیهی است در این روش احکام تجویدی به دقت روش تحقیق رعایت نخواهد شد. اما باید توجه داشت که قرائت به حدر هرگز به معنای عدم رعایت احکام تجوید و وقف و ابتدا نیست بلکه صرفاً در مقابل تحقیق است و نسبت به آن قرائت سریع محسوب می‌شود. اما نباید از حد ترتیل خارج شود. حدر معمولاً روش کِسائی است که مد منفصل را به قصر خوانده‌اند.

مانند ابن کثیر و قالون و ابن عمرو و …، در فایده مراتب قرائت آمده است: کسانی که به تحقیق خوانده‌اند این روش را بهترین راه برای ادای قواعد تجوید و تدبر در معانی و تعلیم و تعلم می‌دانند هر چند در آن آیات کمتری خوانده شود. اما آنان که قرائت حدر را اختیار کرده‌اند بر این باورند که مطابق فرموده خداوند در آیه ۱۶۰ انعام که هر کس عمل نیکویی انجام دهد برای او ۱۰ برابر اجر و مزد منظور می‌شود و از طرف دیگر برای خواندن هر حرف از قرآن به فرموده پیامبر حسنه‌ای برای قاری منظور می‌‌شودد. پس هر چند قرآن سریع‌تر تلاوت شود، حروف و کلمات بیشتری خوانده می‌شود و بدین ترتیب اجر بیشتری عاید قاری می‌شود.

حال آنکه در کتاب خدا آمده است قرآن را بر تو نازل کردیم به صورت آیات جدا از هم و تو آن را تدریجاً و با تأنی بر مردم بخوانی و لذا آن را به تدریج نازل کردیم. (اسراء ۱۰۶) و یا در آیه ۲۹ سوره ص می‌فرماید: این قرآن کتابی است که آن را بر تو نازل کردیم تا مردم در آیات آن تدبر کنند و اهل خرد متذکر شوند. لذا قرائت به روش حدر فقط برای کسانی شایسته است که اولاً در امر قرائت دارای تجربه کافی و حسن اداء قواعد تجوید بوده و در اثر سرعت در قرائت حروف و کلمات را ضایع نسازند و ثانیاً در عین سرعت در قرائت قادر به تدبر لازم در معانی و مفاهیم باشند و از این رو برای قاریان متوسط و ضعیف هرگز توصیه نمی‌شود.

ادامه دارد …

تحقیق : محمد کاکاوند