عوامل ضعف قرائت حافظان قرآن کریم
قبل از اینکه وارد بررسی عوامل ضعف قرائت به ویژه مسائل صوت و لحن حفاظ شویم ابتدا باید به چند مسئله توجه کرد. همانطور که می دانید دو عامل صوت و لحن از ارکان تلاوت قرآن کریم محسوب می شود و نیکوست که خواننده آیات قرآن که اصطلاحاً به وی قاری و یا تالی و یا مرتل اطلاق می شود به دو مقوله توجه ویژه کند. البته در مطرح کردن و نقد این دو مقوله، از سوی بعضی افراط و از سوی بعضی نیز تفریط شده است. آنهایی که افراط می کنند معمولاً اصالت را به مسائل زیبایی و زیبایی شناختی مطلب می دهند و کسانی که تفریط می کنند معمولاً اصالت را صرفاً به قرائت آیات و رعایت مسائل لفظ می دهند که البته هر دو اشتباه است. اگر بخواهیم ارکان تلاوت قرآن را در یک کلمه خلاصه کنیم آن کلمه، کلمه صلوات است.
حرف صاد به نمایندگی از کلمه صوت
حرف لام به نمایندگی از کلمه لحن
حرف واو به نمایندگی از کلم وقف
حرف الف به نمایندگی از کلمه ابتدا
حرف تاء به نمایندگی از کلمه تجوید
مسائل اصلی و نقاط ضعف حفاظ
یکی از مهمترین ارکان تلاوت، مسئله صوت است. همه واقفیم که اگر صوت قاری از کیفیت خوبی برخوردار باشد اثرات بسیار زیادی در مستمعین و دلهای آماده می گذارد که شاید با هر وسیله و یا هر گونه تلاشی میسر نباشد. اینکه قاری قرآن باید در صوت خود به دو عامل حُسن و حُزن دقت کند دلیل بر این ادعاست.
امروزه یکی از ضعف های عمده حفاظ قرآن کریم در حوزه قرائت، عدم توجه به ویژگی های صوتی و لحنی است. عدم شناخت محدوده صوتی و توانایی های لحنی و همچنین عدم استفاده صحیح از صوت خود همه باعث شده است که بسیاری از حفاظ در این مرحله در درجه بسیار ضعیفی قرار داشته باشند. برای اینکه ضعف صوت در قرائت حافظ قرآن مشخص و ظاهر شود باید به یک نکته تجویدی دقت کرد.
در علم تجوید و در مبحث مراتب قرائت، به سه مرتبه اشاره شده است. بر اساس هنر و ضوابط فنی، همه می دانیم که قرائت قرآن به سه روش تحقیق و تدویر و تحدیر صورت می گیرد.
آیا تا به حال از دید کیفی و فنی به این تقسیم بندی توجه کرده ایم که چرا ابتدا قرائت تحقیق و بعد تدویر و بعد تحدیر؟
اگر بخواهیم از دید فنی به این مقوله بپردازیم مسائل جدید مطرح می شود که از حوصله ی این نوشتار خارج است. در اینجا به صورت مختصر اشاره می شود. امروزه بر اساس تجربه و مسائل علمی ثابت شده است که در بحث قرائت قرآن، قاری تحقیق خوان از قاری تدویر خوان (مرتل) در کارهای صوت و لحن، قوی تر عمل می کند و به اصطلاح محکم تر و مطمئن تر می خواند. قرائت تحقیق، پایه و اصل می باشد. علت اینکه ابتدا تحقیق مطرح شده است به این دلیل است که قاری در مرحله تحقیق با جوانب و فنون صوتی و لحنی آشنا می شود. در قرائت تحقیق بیش از پانصد تکنیک و ضابطه صوتی و لحنی وجود دارد که بسیاری از این ضوابط در قرائت تحقیق مورد استفاده قرار می گیرد و شهره عرف قرائت است. مرتل زمانی که شروع به قرائت می کند و به علت اینکه با بسیاری از این فنون آشنایی ندارد لذا از نظر کیفی در درجه پایین قرار می گیرد. در اینجا به چند ضابطه صوتی و لحنی در قرائت تدویر اشاره می شود. البته ضوابط قرائت تدویر زیاد است که باید در یک نوشتار به آن پرداخت.
۱ – در قرائت تدویر نمی توان از مدل های لحنی و مدولاسیون های صوت و لحنی استفاده کرد. به علت سرعت قرائت تدویر، امکان انجام دادن این کار مقدور نیست و اگر شخصی قصد این کار را داشته باشد قطعا با افت لحنی مواجهه می شود.
۲ – در قرائت تدویر استفاده از ملودی ها بر اساس اشباع ان می باشد. یعنی، مرتل باید ملودی مورد نظر را آنقدر استفاده کند تا اشباع شود. اشباع به معنی این است که اگر استفاده کند باعث خستگی و حالت ملال آور در مستمع می شود. ولی در قرائت تدویر از این اصل نمی توان استفاده کرد.
۳ – در قرائت تدویر از فنون صوتی و لحنی قرائت تدویر نمی توان استفاده کرد. برای مثال در قرائت تحقیق، قاری از دو تکنیک سکت لحنی و قطع النغم استفاده می کند که استفاده از این دو فن در قرائت تدویر اشتباه است.
۴ – یکی از مسائلی که به طور کلی در قرائت مطرح است عدم وجود ترقیص است. مرتل معمولاً با این مشکل مواجهه می شود. اگر مرتل در قرائت تحقیق با نحوه اجرا و کیفیت آن آشنا باشد در قرائت تدویر دچار آن نمی شود. البته در قرائت تحقیق قاریان بزرگ این مسئله وجود دارد که طبیعتاً اشتباه است.
۵ – در قرائت تدویر از پرده های بم به طور کلی نباید استفاده کرد. در قرائت تدویر اصل بر این است که پرده صوتی بر درجات توسط صدای قاری استوار باشد.
۶ – در قرائت تدویر، مرتل نمی تواند آیات قرائت شده را تکرار کند. در واقع استفاده از فن تکرار که خود تقسیمات مختلف دارد در قرائت تدویر غیر قابل استفاده است.
۷ – در قرائت تدویر اسراع و ابطاء لحنی کمتر وجود دارد ولی در قرائت تحقیق معمولاً این مسئله بیشتر اتفاق می افتد.
۸ – در قرائت تدویر اصل بر توازن سرعت است. یعنی به طور استاندارد، مرتل باید یک صفحه ۱۵ خطی عثمان طه را در مدت ۳ دقیقه قرائت کند. این مسئله تقریباً به طور صحیح در قرائت استاد محمد صدیق منشاوی مشخص است. اما در قرائت تحقیق که عرفاً مطرح است قاری محدود به زمان نیست. یادآور شویم که قرائت تحقیق بیش از ۲۰ نوع است که یک مورد آن قرائت تحقیق مجلسی است.
۹ = در قرائت تدویر معمولاً مقامات موسیقایی به صورت ناقص اجرا می شود ولی در قرائت تحقیق عرف بر این است که حداقل یک مقام به صورت کامل اشباع شود. البته خیلی از افراد این قاعده را رعایت نمی کنند که البته خلاف عرف قرائت است.
۱۰ – در قرائت تدویر نمی توان به طور مستمر از تحریر استفاده کرد ولی در قرائت تحقیق یکی از زینت های صوتی، اصل بر استفاده تحریر است که هر چقدر این مورد بیشتر باشد طبیعتاً زیبایی بیشتر است ولی نباید افراط کرد.
۱۱ – در قرائت تدویر، اصل بر وقف بر انتهای آیات است. لذا وصل آیات اشتباه است به جز یک مورد در سوره صافات که وقف بر سر آیه وقف اقبح است و باید آیه را وصل کرد. آیه ۱۵۱ و ۱۵۲٫
مسائلی که در بالا اشاره شد عمده مشکلات قرائت حفاظ قرآن کریم است. جهت ارتقاء کیفیت قرائت حفاظ باید اشاره کرد که تنها راه رهایی از این مشکلات برگشت به قرائت تحقیق و تقلید در این زمینه است. امروزه مرتلی که سابقاً تحقیق خوان بوده اند موفق تر هستند. اگر بخواهیم به چند مورد اشاره کنیم باید به استاد شهریار پرهیزکار، استاد مهدی صیاف زاده، استاد عباس امام جمعه، استاد محمدرضا پورزرگری و ….. اشاره کرد. اگر یک مرتل را در کنار یک قاری تحقیق خوان قرار دهیم و از هر دو بخواهیم که هر یک، صفحه ای مشخص را قرائت کنند قطعاً قاری تحقیق خوان از نظر لحنی در درجه بالاتری از مرتل قرار می گرد. امروزه در بین حفاظ، مراجعی به عنوان منبع سبک در قرائت و همچنین صوت و لحن مطرح شده است که به طور مختصر به بررسی آن می پردازیم. امروزه، حفاظ، بیشتر به چند نفر مراجعه می کنند. استاد محمد ایوب، استاد ابوبکر شاطری، استاد محمد جبرئیل، استاد شهریار پرهیزکار، استاد محمد صدیق منشاوی، استاد سعد الغامدی، استاد مشاری العفاسی و بعضی هم استاد خلیل الحصری.
این اساتید به عنوان مرجع قرائت تدویر شناخته شده اند. در زیر به بررسی این قرا می پردازیم.
استاد محمد ایوب
ایشان از مرتلین معروف کشور عربستان سعودی است. در کشور های عربی اهل سنت، سنت بر استفاده از قرائت تدویر است. این سنت به دو جهت است:
۱ – حدیث پیامبر اکرم با عنوان خیر الامور اوسطها. (بهترین امور، میان آن است)
۲ – روایات وارده که نقل شده پیامبر اکرم از این روش در زمان خود، جهت تبلیغ دین اسلام استفاده می کردند. لذا در بسیاری از کشور های عربی اصلاً قرائت تحقیق جایگاه ندارد و بسیاری از قاریان تحقیق خوان این کشورها بسیار ضعیف هستند.
برای مثال در کشور امارات عربی متحده و یا عربستان سعودی، اصل بر استفاده از قرائت تدویر است و بسیار از مرتلین این کشورها، خودشان امام جماعت هستند. لذا به قرائت تحقیق کمتر پرداخته می شود. قاریانی مثل سعد الغامدی و شاطری نیز همه از این نوع هستند.
استاد مُشاری راشد العفاسی
ایشان از موشحین و مبتهلین معروف کشور کویت است. در هنر ابتهال خوانی، از بسیاری از فنون قرائت تحقیق استفاده می شود. یکی از ارکانی که در این هنر وجود دارد مسئله مد الصوت یا کشش های حرکات کوتاه و حرکات کشیده و اشباع صوتی آن است که بر جذابیت آن افزوده است. کشش صوت، از فنونی است که باعث جذابیت می شود.
یقیناً یک از موفقیت های استاد مُشاری در قرائت تدویر خود، مبتهل بودن وی است.
استاد محمد صدیق منشاوی
همه به کیفیت قرائت های این استاد بزرگ واقفند. به جرأت تنها قاری ای که در دو مرتبه از قرائت یعنی تحقیق و تدویر صاحب سبک است ایشان می باشد. سبک بدیع و استفاده صحیح و زیبا و دلنشین نغمات موسیقایی تلاوت، در قرائت تدویر این استاد مشهود است.
استاد محمود خلیل الحصری
صوت دلنشین و فصاحت استوار این استاد بی بدیل تلاوت باعث شده است که در مقوله ی تجوید، یکی از مراجع شناخته شوند. بسیاری از قاریان و حافظان جهت استواری تجویدی خود به قرائت های ایشان مراجعه می کنند.
استاد شهریار پرهیزکار
اولین قاری ایرانی که به قرائت تدویر پرداخت ایشان بود. صوت زیبا و الحان دلنشین ایشان در قرائت تدویرشان باعث شده است که بسیاری از مردم به شنیدن صدای ایشان تشویق شوند. یکی از علت های موفقیت ایشان، بدون شک قاری بودن وی است. البته قرائت تدویر ایشان بسیار قوی تر و با کیفیت تر از قرائت تحقیق ایشان است و آن هم به دلیل مداومت در استفاده از این دور قرائت دارد.
اما حفاظ محترم قرآن در باب مسائل وقف و ابتدا مقلد قاری ای هستند که با صدای وی آیات را تمرین و یا دوره می کنند. یکی از مهمترین نقاط ضعف حفاظ عدم استماع قرائت تدویر دیگر اساتید است. یکی از توجیهاتی که توسط حفاظ مطرح می شود و وجود دارد، این است که محل های وقف را فراموش می کنند. البته این توجیه قابل قبول نیست زیرا در قرائت تدویر اکثر اساتید محل وقفشان مشترک است و موارد کمی وجود دارد که باعث جابجایی وقف می شود. پس یکی از عوامل ضعف لحنی حفاظ عدم استماع قرائت دیگر اساتید است.
در مقوله تجوید، همه مسائل مشترک است که جای بحث نمی ماند. اما در باب وقف و ابتدا باید به دو نکته توجه کرد.
۱ – در قرائت از کدام مکتب تبعیت می کنیم؟
۲ – در قرائت اصل بر مفهوم است یا سنت؟
در قرائت تدویر، سنت و اصل بر استفاده از قرائت عاصم و روایت حفص می باشد. البته مرتلین، قرائات دیگر را نیز خوانده اند که بسیار پسندیده است ولی جهت استفاده عموم مردم، استفاده از قرائت عاصم رواج دارد. منظور از مکتب می تواند در دو معنا خلاصه شود:
مکتب روایی .
مکتب و یا سبک موسیقایی.
در مکتب روایی، مکاتبی وجود دارد که معروف ترین آن مکتب اسماعلیه است که استاد مصطفی اسماعیل و بسیاری از قراء معروف از آن تبعیت کرده اند. استاد محمد صدیق منشاوی از مکتب حمزه کوفی تبعیت کرده است که وی یکی از قراء سبعه محسوب می شود. یکی از مسائل مهم در اختلاف قرائت، مسئله وقف است. لذا ۷ یا ۱۰ مکتب روایی وجود دارد که یکی از مسائل مطرح شده ی آن، نحوه ی قرائت الفاظ است.
جابجایی وقف کلمات، باعث تغییر در تفسیر می شود که می توان به کتب روایی مراجعه کرد.
امروزه در عرصه تلاوت قرآن به این مسئله کمتر توجه می شود. معمولاً اکثر قراء از علامات وقف تبعیت می کنند که این خود جای بررسی دارد. اما مکتب موسیقایی همان سبک و یا ردیف لحنی است که مرتل و یا قاری از آن تبعیت می کند. مانند سبک استاد مصطفی اسماعیل و ….
در پایان برای برطرف شدن این مشکل در قرائت حفاظ محترم قرآن، راه حلی پیشنهاد می شود.
۱ – استماع قرائت تحقیق و زمزمه کردن آن.
۲ – تقلید چندین نوار از قرائت تحقیق یکی از قراء معروف که البته دو قاری بیشتر سفارش می شود. استاد مصطفی اسماعیل و استاد محمد صدق منشاوی.
۳ – بکارگیری ملودی قرائت تحقیق تقلید شده، در قرائت تدویر و ضبط صدای خود.
۴ – حفاظ باید ۴ استاد ثابت داشته باشند. یک استاد تجوید، یک استاد صوت، یک استاد لحن و یک استاد حفظ. هر کدام از اساتید صرفاً باید در یک حوزه با حافظ کار کنند.
۵ – استفاده از قرائت تحقیق در جلسات و از حفظ خواندن آیات.
۶ – شرکت در جلسات مقابله ای به طوری که شخص دوم و یا سوم، قاری باشد.
البته به جهت اینکه در حوزه تئوری بودن مسئله، خیلی از دوستان با مشکل روبرو می شوند لذا شرکت در جلسات اساتید پیشکسوت و همچنین صاحب نظر بسیار توصیه می شود تا با حوزه عملی این مسائل بیشتر آشنا شوند.
نوشته: محمد کاکاوند مدرس مجمع قاریان قرآن کریم