تلاوت قرآن استاد رفعت یک مجموعه متحدِ گسسته نماست
قاری و داور مسابقات قرآن کشورمان بر این عقیده است که در نگاه اول، تلاوت‌های استاد رفعت یک مجموعه متحدِ گسسته نماست، بدین معنی که با وجود یک انسجام باطنی ظریف و تخصصی بین نغمات و ردیف‌ها، در نگاه اول با گسستگی لحنی مواجه می‌شویم.
 |
| «راضیه جمالی» داور مسابقات و قاری ممتاز قرآن کریم |
«راضیه جمالی» داور مسابقات و قاری ممتاز قرآن کریم، در گفت‌وگو با خبرگزاری قرآنی ایران (ایکنا) در راستای تحلیل تلاوت‌های شیخ «محمد رفعت» قاری بنام مصری، با بیان این مطلب گفت: سخن گفتن از شخصیتی چون شیخ رفعت که در زمان او نبوده‌ایم و عوامل تأثیر‌گذار بر روح و روان او را درنیافته‌ایم و گرایش‌های حاکم بر شخصیت این قاری را درک نکرده‌ایم، با وجود سایر کارشناسان و استادان مجرب فن تلاوت قرآن، دشوار است.
این کارشناس علوم قرآنی افزود: اما با اندک تأملی در تلاوت‌های ماندگار استادان مسلم قرائت قرآن به ویژه متقدمان، می‌توان به خصوصیات ارزنده‌ای دست یافت که تلاوت‌های دلپذیر و روح‌نواز آنان را از سایر قرائات، ممتاز می‌سازد از جمله بداهه‌خوانی، تحزین بیشتر در قرائت نسبت به قراء دیگر، توجه ویژه نسبت به مفاهیم قرآن و القاء معانی، پراکندگی لحنی و اصطلاحاً غیرکلاسیک خواندن، برخورداری از فصاحت و صلابت زیاد در اداء و … که شیخ رفعت علاوه بر تقدم زمانی به دلیل دارا بودن ویژگی‌های ذکر شده، نه تنها جزء متقدمان قرائت، بلکه طبق نظر بعضی از استادان اهل فن، امیرالقراء زمان خویش بوده است.
وی در پاسخ به این پرسش که آیا محمد رفعت از سبک استادان پیش از خود همچون «احمد ندا» بهره برده یا سبک منحصر به فردی ایجاد کرده است؟ گفت: بنابر اطلاعات موجود، سبک مرحوم رفعت، منحصر به فرد بوده و طبق نظریه‌ای، گوی سبقت را از «احمد ندا» و «علی محمود» ربوده و نسبت به آن‌ها خوش درخشیده است، اما واقعیت این است که لازمه اظهار نظر در مورد یک موضوع، احاطه و اشراف نظری نسبت به آن است که در مورد قرائت استاد احمد ندا به جهت فقدان این احاطه، نمی‌توان با قطعیت و جذمیت سخن گفت، هر چند بنابر اقوال، ایشان در عرصه قرائت قرآن در عصر خویش، شهرتی افسانه‌ای داشته است.
| جمالی: |
| در زمان حاضر همزمان با پررنگ‌تر شدن نقش مقام «کرد» در موسیقی تلاوت، شاهد نمود بیش از پیش آن در سایر موسیقی‌های شرقی از جمله فارسی و ترکی هستیم |
این مدرس قرآن کریم ادامه داد: در نگاه اول، تلاوت استاد رفعت یک مجموعه متحدِ گسسته نماست؛ بدین معنی که با وجود یک انسجام باطنی ظریف و تخصصی بین نغمات و ردیف‌ها در نگاه اول با گسستگی لحنی مواجه می‌شویم، اما در نگاهی دقیق‌تر به تلاوت‌های ایشان به ظرایفی پی خواهیم برد؛ از جمله عدم توجه به قانون‌های کلاسیک حاکم بر موسیقی تلاوت و در عین حال برخورداری از قدرت تنغیم بالا و اجراء درجات غیرمتعارف در طول تلاوت و نیز در قفلات، استفاده از ترکیبات بدیع، تحزین و قدرت بالا در تصویر معانی آیات و دیگر موارد؛ اما نکته مهم این است که قرائت‌های ایشان در فضای لحنی ویژه و اصیل «بیات، صبا و حجاز» رقم می‌خورد.
وی افزود: احتمالاً این فضا، فضای حاکم بر موسیقی زمان وی بوده است، چرا که گرایش‌های هنری انسان ذو‌ابعاد، به ویژه در زمینه موسیقی در زمان‌ها و مکان‌های متفاوت، تجلیات گوناگون داشته و طراوات و شادابی خاص زمان خویش را می‌طلبد و راز نو به نو شدن، خلاقیت و آفرینش‌های هنری را باید در این نکته جستجو کرد.
این داور مسابقات قرآن بیان کرد: این ویژگی در زمینه موسیقی سبب می‌شود در هر عصری سبک یا مقام خاصی نمود بارزتر پیدا کرده و انواع موسیقی آن عصر (اعم از مذهبی وغیرمذهبی) را تحت تأثیر قرار دهد، بعنوان مثال در زمان حاضر همزمان با پررنگ‌تر شدن نقش مقام «کرد» در موسیقی تلاوت، شاهد نمود بیش از پیش آن در سایر موسیقی‌های شرقی از جمله فارسی و ترکی باشیم.
جمالی در ادامه به تحلیل ویژگی‌های صوتی استاد رفعت پرداخت و درباره این‌که تعداد درجات صوتی شیخ رفعت را تا ۱۴ درجه عنوان کرده‌اند، گفت: به دلیل اصلاحاتی که روی اکثر تلاوت‌های ضبط شده از این استاد انجام گرفته و نیز عدم اصرار شیخ رفعت به ارائه مجموعه کاملی از مقامات کلاسیک مانع از این می‌شود که ارزیابی دقیقی از مساحت صوت ایشان شود، اما در یک نگاه تخصصی‌تر به تلاوت‌هایی مثل سوره مبارکه کهف و بدون توجه به سلامت در اجراء درجات، نه تنها ۱۴ درجه صوتی ــ لفظ «یُجادِل‌الذین» ــ بلکه تا ۱۷ درجه صوتی قابل ارزیابی است. (پایین‌ترین فرکانس مربوط به لفظ استعاذه یعنی Doدیز و بالاترین آن مربوط به لفظ «لَقَد لَقِینا» یعنی mi اکتاو سوم است.)
وی افزود: هر چند اهل فن، مساحت صوتی ایشان را از طریق تصنعی تا سه اکتاو نیز برآورد کرده‌اند که این امر با توجه به بالا بودن درجه شروع در تلاوت مورد بحث، برای صدای ایشان قابل پیش‌بینی است، به عبارت دیگر فرکانس‌های پائین‌تری نسبت به Doدیز از ایشان انتظار می‌رود که با احتساب آن‌ها مساحت سه اکتاوی قابل قبول‌تر است؛ اما ویژگی خاص صدای محمد رفعت، مساحت صوتی بالا نبوده است، بلکه طنین زیبا و انعطاف بالای صوت ایشان، تلاوت وی را از سایر تلاوت‌ها به لحاظ صوتی متمایز می‌کند، به گونه‌ای که صاحب این صدای بسیار دلنشین را به جهت داشتن انعطاف‌پذیری بالا قادر به خلق و ابداع الحان بدیع کرده است.
این قاری قرآن تأکید کرد: تلاوت استاد رفعت به دلیل عدم برخورداری از شدت صوت بالا، با وجود داشتن انعطاف، طنین و مساحت خوب در بخشی از حیات ایشان مهجور مانده است، بدین معنا که به دلیل نبود تشدید‌کننده‌های صوتی در بخشی از حیات هنری ایشان، قرائت وی در سایه قرائات استادان دیگر قرار داشته است، اما پس از ظهور میکروفون و امکان انتقال صدای ایشان به مسافت‌های دورتر، زمینه بروز و کشف ظرایف تلاوت‌های ایشان بیش از پیش فراهم شده و ایشان را بعنوان قاری اول کشور مصر مطرح کرده است.
| جمالی: |
| شیخ رفعت علاوه بر تقدم زمانی به دلیل دارا بودن ویژگی‌های ذکر شده، نه تنها جزء متقدمان قرائت، بلکه طبق نظر بعضی از استادان اهل فن، امیرالقراء زمان خویش بوده است |
وی در پاسخ به این پرسش که چرا تقلید از مرحوم رفعت امری مشکل به نظر می‌رسد، عنوان کرد: قبل از پاسخ‌گویی به این سؤال آن‌چه که باید به آن توجه داشت، روح حاکم بر تلاوت استاد محمد رفعت است، حزن و خشوعی که در طول تلاوت این قاری موج می‌زند از اصلی‌ترین ویژگی‌هایی است که قبل از این‌که بتوان آن را در چهارچوب‌های فنی و مهارتی جای داد، باید ریشه آن را در اعتقادات و گرایش‌های پاک وی جستجو کرد، چرا که تلاوت هر شخصی نماینده شخصیت او خواهد بود.
جمالی تصریح کرد: گویا حکمت بالغه خداوندی گرچه او را از داشتن چشم ظاهر محروم کرده بود، اما وجود او را به نور باطن و خشوع قلبی مزین ساخت که این ویژگی، رفعت را در بلندای رفیع تلاوت خاشعانه قرار داد و در کنار این ویژگی خاص عوامل دیگری تقلید از ایشان را مشکل‌تر از سایر قراء می‌سازد، چون عدم تبعیت از فرمول خاص در ارائه نغمات و الحان و در واقع قدرت خلاقیت بسیار بالا در آفرینش‌های لحنی، ویژگی‌های خاص صوتی اعم از مساحت بالا، طنین زیبا و از همه مهمتر انعطاف بسیار زیاد که او را در انتقال سریع درجات و نغمات یاری کرده و بر ارائه تحریرهای خاص و دلنشین قادر می‌سازد و …
وی در پایان تأثیر تلاوت‌های استاد رفعت را بر قاریان هم عصر و بعد از خود این‌چنین بیان کرد: در هر ملیت، فرهنگ و در هر عصری هنر، متکی به آثار به جای مانده از متقدمان است و هنر تلاوت نیز از این قاعده مستثنی نبوده و قاریان هر عصر با توجه به گرایشات حاکم بر موسیقی زمان خویش، علاوه بر سعی در نوآوری، تکیه بر میراث به جای مانده از متقدمان زده‌اند، به همین دلیل، بدیهی است که قرائت استاد رفعت نه تنها بر تلاوت قاریان هم عصر خود تأثیر گذاشته، بلکه بعنوان یک میراث گران‌بهاء قرائت قاریان متأخر را نیز تحت تأثیر قرار داده است.